Prużana, to obecnie blisko 20-to tysięczne miasto w obwodzie Brzeskim. Niegdyś było miastem królewskim ekonomii kobryńskiej położone w XVIII wieku w województwie brzeskolitewskim.
Jak czytamy w artykule „Prużana i okolice” zamieszczonym w czasopiśmie „Ziemia” w 1911 roku: „Prużana albo Prużany, miasto powiatowe guberni grodzieńskiej, położone po obu brzegach rzeki Muchy (powstającej ze zlewu dwu strumieni, łączących się tuż pod samym miastem) w wieku XV jako niewielka osada należała do ks. Kobryńskich, w roku zaś 1532 przeszła w posiadanie królowej Bony, dzięki której zaczęła się nazywać miasteczkiem. Z biegiem czasu miasto wraz z przyległymi dobrami otrzymała w oprawie wdowiej królowa Anna Jagiellonka, która je obdarzyła prawem magdeburskim i nadała mu herb Sforzów (przedstawiający wijącego się węża z dzieckiem w paszczęce); herb ten mimo wieków i zmian dotychczas pozostał”.
Początkowo w miejscu dzisiejszego miasta istniał dwór książąt kobryńskich o nazwie Dobuczyn. Prawa miejskie magdeburskie Prużana uzyskała w 1588 roku. Był tu już znaczny ośrodek handlowy i religijny, skoro notowano tu już 5 świątyń różnych wyznań. W 1563 roku w Prużanie mieszkało 1250 osób, było 7 ulic i 278 gospodarstw.
Najstarszym kościołem w tej jeszcze osadzie była cerkiew prawosławna notowana w 1478 roku pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Fundatorami byli kniaź Iwan Semenowicz Kobryński z żoną Fedorą (za dr. Andrzej Buczyło). Po zawarciu Unii Brzeskiej parafia ta na unicką przeszła przed 1638 rokiem. W 1725 roku do parafii unickiej należały: Prużana z Chwatką, Jakowicze, Junowice, Poroślany, Kociołki, Żadzieny, Buzuny, Leżejka, Słonimce, Dobuczyn, Linowa, Lachy. Po likwidacji Cerkwi unickiej w 1844 roku na terenie Imperium Rosyjskiego, cerkiew w Prużanie przeszła na prawosławną.
W tym miejscu wspomnieć należy o dwóch innych cerkwiach patronatu królewskiego, które istniały jeszcze przed zawarciem Unii Brzeskiej. W rewizji starostwa kobryńskiego z 1563 roku wymienione zostały dwie cerkwie. Cerkiew pw. Św. Praksedy Męczenniczki funkcjonowała na przedmieściu dereczyńskim. Do unii przystąpiła przed 1638 rokiem. W 1725 roku do parafii należały: Prużana – przedmieście Dereczyn, Smolany, Zahorze, Zahorze Wielkie, Zahorze Królewskie i Szlacheckie, Mikitycze, Olszany, Worotno, Zaniewicze, Obiecz (Hóbecz). Druga cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego w 1563 roku wymieniana została jako nowa i zapewne powstałą przed wspomnianą rewizją. W 1725 roku do parafii należały: Prużany ul. Św. Spaska, Plebańce, Czacheć Wielki, Czacheć Mały, Kletno, Zasimy, Kociołki, Arabniki, Szubicze, Bakuny, Szakuny.
W dniu 22 czerwca 1522 roku Marszałek Hospodarski Wacław Kostewicz, za zgodą króla Zygmunta I, ufundował w Prużanie i wyposażył kaplicę pw. Wniebowzięcia NMP, św. Anny, św. Zygmunta i św. Wacława (za dr Tomasz Jaszczołt). Jako uposażenie dla nowej parafii katolickiej Kostewicz wyznaczył m.in. ziemię zwaną Radziwiłowszczyzna, pole zwane Białygunt, plac zwany Mikułowszczyzna.
W 1857 roku w centrum miasta rozpoczęto budowę nowej świątyni katolickiej. Po powstaniu styczniowym w ramach represji urządzono w jej murach cerkiew pw. Narodzenia N.M.P., którą ostatecznie ukończono w 1882 roku. Powstała majestatyczna murowana świątynia, trójnawowa bazylika w stylu neoklasycystycznym. Znajdowała się tu ikona Matki Bożej ocalała z innej nieistniejącej cerkwi, która uległą spaleniu. Współcześnie często nazywana jest „Matką przeciwpożarową” (obecnie ikona znajduje się w cerkwi p.w. św. Aleksandra Niewskiego – red.). Świątynie zburzono po II wojnie światowej.
Również po powstaniu styczniowym w rekordowym tempie (1864-1866) przez władze carskie wybudowano w centrum Prużany cerkiew prawosławną (t.zw. „murawiowkę”) pw. św. Aleksandra Niewskiego. Znajduje się w niej uważana za cudowną ikona Matki Boskiej Płaczącej.
Po odebraniu przez carat wspomnianego nowobudowanego kościoła, wierni przystąpili do budowy kolejnej świątyni. Obecny kościół rzymskokatolicki neorenesansowy wybudowany został w 1883 roku, 8 września 1884 r. nastąpiła uroczysta konsekracja kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia N.M.P., św. Anny i św. Karola Boromeusza przez biskupa diecezji Wileńskiej Karola Hryniewickiego (nowe rzeźby św. Anny i św. Karola Boromeusza ustawiono na frontowej elewacji kościoła w 2024 roku – red.). W 1946 roku kościół został zamknięty a w jego murach urządzono dom kultury. Świątynia została zwrócona wiernym w 1993 roku. Po remoncie kościoła uroczystej rekonsekracji prużańskiej świątyni dokonał w dn. 14.08.1998 r. Kardynał Kazimierz Świątek.
W Prużanie przy ul. Tormasowa znajduje się budynek z działalnością gospodarczą. To dawna synagoga pobudowana na początku XX wieku.
Żydzi mieszkali w Prużanie już w XV wieku. Wtedy też powstała prawdopodobnie pierwsza synagoga. W 1623 roku gmina żydowska Prużany wchodziła w skład brzeskiego okręgu kahalnego. W 1873 roku w miejscowości funkcjonowały cztery bóżnice oraz bezpłatny szpital żydowski, natomiast od poł. lat 60. XIX wieku w Prużanie działała państwowa szkoła dla Żydów. Po wybuchu II wojny światowej masowe egzekucje Żydów na tym terenie rozpoczęły się w lipcu 1941 roku. W mieście, we wrześniu 1941 roku utworzono getto, które zlikwidowano w styczniu 1943 roku.
Zawieruchę wojenną przeżyło zaledwie 20 prużańskich Żydów. Zachował się cmentarz żydowski na którym w 2005 roku odsłonięto pomnik ofiar zagłady.
Do innych chrześcijańskich dziedzictw miasta zaliczyć warto kaplice. Na miejscowym cmentarzy katolickim przy ul. Gorka znajduje się kaplica zbudowana w 1852 roku.
W miejscu spalonej dawnej cerkwi drewnianej pw. Przemienienia Pańskiego na cmentarzu prawosławnym przy tej samej ulicy stoi nowa cerkiew, pobudowana pod koniec XX wieku.
Wojciech Kobylarz
