Powstanie styczniowe było jednym z największych i najbardziej krwawych zrywów wolnościowych narodu polskiego w okresie rozbiorów. Zaczęło się w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. w zaborze rosyjskim i było skierowane głównie przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie oraz wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej i miało partyzancki charakter. Oddziały powstańcze, zwane ‘’partiami’’ były w ciągłym ruchu i działały głównie w lasach i na wsi. W ciągu 15 miesięcy walk przez powstańcze oddziały przewinęło się blisko 200 tysięcy żołnierzy ochotników wspieranych przez świetnie rozwiniętą sieć konspiracji i władz powstańczych stanowiących prawdziwe, tajne państwo polskie.
Powstanie na Polesiu zaczęło się dość późno. Przyczyną tego opóźnienia były przede wszystkim rozbieżności w poglądach i stale toczące się spory w stronnictwie ‘’czerwonych’’, skupionych wokół Konstantego Kalinowskiego, późniejszego Komisarza Rządu Narodowego na całe dawne Wielkie Księstwo Litewskie. Stronnictwo ‘’białych’’ natomiast, było początkowo przeciwne jakimkolwiek czynom zbrojnym.
Pierwszym zwiastunem powstania był brawurowy rajd podlaskiego oddziału Romana Rogińskiego, który w lutym 1863 r. przemierzał tę bagienną krainę, uciekając przed wojskami carskimi, dowodzonymi przez gen. Nostitza. Rogiński, konspirator i oficer ze zdobytym we Włoszech wojskowym wykształceniem, tuż przed wybuchem powstania został mianowany przez Rząd Narodowy komisarzem województwa podlaskiego. Jego partia liczyła około 1000 powstańców i brała udział w pierwszym i nieudanym szturmie na garnizon rosyjski w Białej Podlaskiej 23 stycznia 1863r., a potem w bitwie pod Siemiatyczami 7 lutego. Po tej bitwie Rogiński ze 150-osobowym oddziałem przedzierał się przez lasy i bagna, uciekając na wschód przed Rosjanami. Już 11 lutego musiał stoczyć kolejny bój w bardzo niekorzystnych okolicznościach, w pobliżu miejscowości Królowy Most. W nierównej walce oddział Rogińskiego stracił kilkunastu ludzi i część taboru obozowego, ale udało mu się wymknąć z okrążenia i południowym skrajem Puszczy Białowieskiej dotarł do miasteczka Szereszewo. Mieszkańcy Szereszewa przyjęli powstańców gościnnie i życzliwie, zaopatrując ich w żywność i amunicję. Tak wyposażeni powstańcy skierowali się na wschód do powiatowego miasta Prużana, w którym znajdował się garnizon armii rosyjskiej złożony z 250 żołnierzy-inwalidów wojskowych. Rogiński zdecydował się na brawurową akcję rozbicia tego garnizonu. Powstańcy uderzyli o świcie 13 lutego i zdobyli miasto. Zaskoczeni i niezbyt sprawni Rosjanie nie stawiali większego oporu i uciekali w popłochu. Ci, którzy nie zdążyli, bądź nie mogli uciekać, zostali wzięci do niewoli. Rogiński nie zamierzał jednak prowadzić ze sobą jeńców po lasach. Powstańcy zarekwirowawszy z garnizonu broń, amunicję oraz kasę miejską, puścili rozbrojonych jeńców wolno, a sami wyruszyli w kierunku Kobrynia, zabierając z Prużany paru ochotników i zacierając po drodze ślady.
W międzyczasie z oddziału Rogińskiego odłączyła się grupa kilkudziesięciu powstańców, z Sąginem i Rylskim na czele, która postanowiła wrócić na Podlasie. Została jednak rozbita przez wojska rosyjskie w okolicach Reczycy Polnej. Rogiński z resztą oddziału minął Kobryń i dotarł do Lubieszowa. Stamtąd zawrócił w stronę Pińska, mając nadzieję na zdobycie tego miasta. Wysłani przez niego emisariusze przynieśli jednak wiadomość, że zarówno mieszczaństwo jak i szlachta pińska są niechętnie nastawieni do powstania i nie można liczyć na ich pomoc i wsparcie. W związku z tym, Rogiński, wziąwszy w Pińsku jedynie dwóch ochotników, ruszył na wschód. Podczas odpoczynku w okolicach wsi Borki w nocy z 25 na 26 lutego oddział Rogińskiego został otoczony przez kilkakrotnie liczniejszą kolumnę wojsk rosyjskich pod dowództwem gen. Nostitza, który ścigał Rogińskiego od czasu bitwy pod Siemiatyczami. Po ciężkiej i nierównej walce i znacznych stratach po obu stronach oddział Rogińskiego został rozbity a on sam, mimo że udało mu się ujść cało z tej potyczki, został zdradzony przez miejscowych chłopów. Otrzymał od nich fałszywą wiadomość, że 3 marca w Turowie odbędzie się tajne zebranie miejscowej szlachty przystępującej do powstania. Kiedy Rogiński zjawił się w umówionym miejscu, czekali na niego żandarmi rosyjscy. Przewieziono go do Brześcia, a potem do Warszawy. Został skazany na karę śmierci, ale dzięki wstawiennictwu gen. Nostitza zamieniono ten wyrok na wieloletnie zesłanie na Syberię. Rogiński spędził tam prawie 30 lat.
Zbrojny czyn oddziału Rogińskiego mimo tragicznego zakończenia obudził uczucia patriotyczne i zaktywizował społeczeństwo Polesia. W Prużanie np. pod wpływem Rogińskiego zwołano zjazd szlachty całego powiatu i utworzono organizację powstańczą z M. Żukowskim na czele. Nawet gen. Nostitz, który prawie trzy tygodnie ścigał Rogińskiego po poleskich bezdrożach, docenił jego wojskowe umiejętności i uratował mu życie.
Formowanie pierwszych powstańczych oddziałów na Polesiu zaczęło się wiosną 1863 r., kiedy stronnictwo ‘’białych’’ podjęło decyzję o przystąpieniu do powstania. Najaktywniejsze okazały się w tym przypadku te rejony Polesia, gdzie dominowała ludność pochodzenia polskiego. Były to powiaty: kobryński, brzeski prużański i piński.
Naliczniejszy oddział powstańczy powstał na ziemi kobryńskiej, a dowództwo nad tym oddziałem powierzono Romualdowi Trauguttowi. Był on wówczas dymisjonowanym oficerem armii carskiej i początkowo podzielał opinię stronnictwa ‘’białych’’ o bezsensowności zbrojnych działań wobec przeważających sił wroga. Uznał jednak, że jego wojskowe doświadczenie może się przydać w tej partyzanckiej wojnie, bo niezależnie od służby w wojsku carskim Traugutt był patriotą o gorącym sercu. Po długim namyśle, w kwietniu 1863 r. Traugutt objął dowodzenie blisko 400-osobową partią powstańczą i zaczął od 2-tygodniowych, forsownych ćwiczeń wojskowych. Zamierzał bowiem z partyzanckich oddziałów tworzyć regularne wojsko. Ćwiczenia te odbywały się w lasach horeckich, nieopodal Kanału Królewskiego, łączącego Muchawiec z Prypecią. Tam też doszło na początku maja do pierwszej z siedmiu potyczek stoczonych przez oddział Traugutta na Polesiu. Potyczka ta była dobrze obmyślaną zasadzką na grobli, świadczącą o dużych umiejętnościach taktycznych Traugutta. Dobrze ukryci w bagnistym terenie powstańcy oczekiwali wzdłuż grobli na przejazd kolumny wojsk rosyjskich. Kiedy kolumna, składająca się z dwóch rot piechoty z wozami i oddziałem Kozaków, wjechała na groblę, powstańcy zaczęli ich ostrzeliwać z obu stron. Zdezorientowani Rosjanie zaczęli się w popłochu wycofywać, ale z tyłu czekał na nich oddział polskich kosynierów. I to uderzenie kos okazało się decydujące. Kolumna wojsk rosyjskich została zupełnie rozbita. Kilka dni później Rosjanie dwukrotnie jeszcze atakowali oddział Traugutta, ale wciąż bezskutecznie. Dopiero kiedy władze rosyjskie ściągnęły z Kobrynia i Kowla znaczne siły wojskowe, położenie oddziału Traugutta stało się dramatyczne, tym bardziej, że powstańcy nie mogli liczyć na pomoc innych oddziałów, bo w bliższej okolicy ich po prostu nie było. Postanowili jednak walczyć do końca. Budowali umocnienia, sypali szańce, robili zasieki i przygotowywali się do kolejnej bitwy.
Doszło do niej 25 maja 1863 r. Była to ostatnia bitwa Traugutta w powiecie kobryńskim i była to bitwa przegrana. Traugutt został ranny i przewieziony do dworu w Ludwinowie, gdzie znajdował się punkt sanitarny zorganizowany przez żonę właściciela, Elizę Orzeszkową. Orzeszkowa była również łączniczką powstania na Polesiu i za jej pośrednictwem Traugutt nawiązał kontakt ze swoim rozproszonym oddziałem, który uchodząc w kierunku Pińska, spotkał się na początku czerwca z wysłanym na odsiecz Trauguttowi 200-osobowym oddziałem brzeskim, dowodzonym przez Jana Wańkowicza ‘’Leliwę’’. Po powrocie Traugutta do powstańczego obozu połączony, kobryńsko-brzeski oddział odbył pod jego dowództwem kilka zbrojnych i skutecznych wypraw w głąb Polesia pińskiego, po czym skierował się na południe w celu połączenia się z oddziałami powstańczymi na Wołyniu. Po drodze dołączały do niego małe grupki ochotników z Pińska i okolic, ale większego zgrupowania powstańczego na trasie jego marszu nie było. Podczas odpoczynku w okolicy wioski Woranie, od wysłanych podjazdów powstańczych Traugutt dowiedział się, że w jego kierunku zmierzają 3 kompanie piechoty nieprzyjaciela. Urządziwszy swoim zwyczajem zasadzkę, po dwugodzinnej walce 23 czerwca odniósł spektakularne zwycięstwo. Po kilku dniach stoczył kolejną potyczkę w pobliżu miejscowości Dąbrowica w powiecie równieńskim, po czym zdecydował o powrocie na Polesie. Jego ludzie byli już bardzo wyczerpani, brakowało żywności, środków opatrunkowych itp. W drodze powrotnej 13 lipca w okolicach wsi Kołodne, w powiecie pińskim, oddział Traugutta stoczył ostatnią bitwę. Następnego dnia, skrajnie wyczerpany, ciężko chory Traugutt podzielił resztki swojego oddziału na mniejsze,10-osobowe grupy i polecił im samodzielnie przedzierać się na zachód aż do Puszczy Białowieskiej, gdzie powinni dołączyć do oddziału Onufrego Duchińskiego. Traugutt natomiast z pomocą Wańkowicza dotarł do dworu Orzeszków w Ludwinowie, skąd na początku sierpnia w towarzystwie Elizy Orzeszkowej, jako jej ciężko chory kuzyn, zaopatrzony w odpowiednie dokumenty, wyjechał do Warszawy.
W tym samym czasie, wiosną i latem 1863 r. na północnych krańcach Polesia, graniczących z Grodzieńszczyzną i Nowogródczyzną, gdzie zawsze było więcej żywiołu polskiego, walczyły inne partie powstańcze, a było ich dość dużo. W Puszczy Białowieskiej i Różańskiej, w okolicach Prużany, Łyskowa, Różan, Kosowa, Berezy, Mereczowszczyzny i Iwacewicz walczyły oddziały Szczęsnego Włodka, Onufrego Duchińskiego, Gustawa Strawińskiego, Franciszka Jundziłła, Walerego Wróblewskiego, Aleksandra Lenkiewicza i wielu innych.
Tylko w powiecie prużańskim w okresie wiosny i lata 1863 r. odnotowano co najmniej sześć większych bitew. Do największej bitwy na Polesiu, w której brały udział połączone siły powstańców w liczbie około 800, dowodzone przez A. Lenkiewicza, doszło w pobliżu miejscowości Miłowidy, w rejonie lachowickim, 3 czerwca. W drugiej połowie lata powstanie na Polesiu zaczyna wygasać. Oddziały powstańcze, na skutek wzmożonej ofensywy regularnych i dobrze uzbrojonych wojsk rosyjskich, zostały rozbite i rozproszone. Ponadto, od czasu gdy urząd generał-gubernatora Litwy objął Michaił Murawjow, zwany ‘’Wieszatielem’’, zaczęły się bardzo dotkliwe represje nie tylko w stosunku do uczestników powstania, ale także ich rodzin. Nawet na grobach powstańczych nie ujawniano prawdziwych nazwisk pogrzebanych, by nie narażać na niebezpieczeństwo ich bliskich. Na mocy jednego z rozkazów ‘’Wieszatiela’’ latem 1863 r., którego celem było tropienia i ścigania powstańców, zaczęły powstawać oddziały tzw. ‘’milicji obywatelskiej’’, rekrutujące się z miejscowych chłopów. Jeden z epizodów powstania na Polesiu związany jest właśnie z akcją rozbicia takiego oddziału w Domaczewie, w powiecie brzeskim. Na rozkaz Rządu Narodowego oddział powstańczy Karola Krysińskiego, działający na Podlasiu i Lubelszczyźnie, przeprawił się na prawy brzeg Bugu, wpadł jak huragan do Domaczewa i dosłownie rozniósł na bagnetach 200 ‘’opołczeńców’’. Poczym tryumfalnie wrócił do swoich Sławatycz.
Najdłużej walczył na Polesiu oddział Walerego Wróblewskiego. Ostatnią bitwę stoczył 30 sierpnia 1863 r. w pobliżu wsi Głęboki Kąt w powiecie prużańskim. W bitwie tej Wróblewski został ranny, a powstańcy wycofali się na zachód do Puszczy Białowieskiej. Ranny dowódca pozostał pod opieką właściciela miejscowego majątku. Przy tej okazji należy dodać, że ziemiaństwo polskie na Polesiu miało bardzo pozytywny stosunek do powstania i powstańców. Nie było chyba polskiego domu, w którym nie byłoby mniejszego lub większego zaangażowania w sprawę powstania. Prawosławna część społeczeństwa Polesia zachowywała się wobec powstańców przeważnie biernie. Inaczej wygląda stosunek do powstania styczniowego współczesnych Białorusinów, pamiętających o Konstantym Kalinowskim, który zwracał uwagę na poczucie odrębności narodowej Białorusinów i ich prawo do niepodległości.
Cześć ich pamięci!
echapolesia.pl
Powiązane artykuły:
