Gdy wyniesiesz z pińskiej drogi

Z ludźmi twymi całe ziobra,

A z furmanki całe nogi:

Podróż była bardzo dobra!

WINCENTY POL „ Pieśń o ziemi naszej”

 

Po polsku Pińsk, po łacinie Pinscum lub – w wersji spolszczonej – Pinskum, po białorusku Pieńsk, po żydowsku Pinkas, u latopisów ruskich Pinask. Jest wersja, że nazwa wywodzi się z łacińskiego słowa pinus, które, między innymi, znaczy „sosna”, bo jakoby z tych okolic Rzym sprowadzał sosnowe pnie na okrętowe maszty.

Pińsk należy do bardzo starych grodów Rusi Litewskiej, jednak dokładna data jego powstania nie jest znana. (Coś tak, jak ze źródłem Piny, nad którą przecież jest położony. Ano, kto z kim przestaje…). Notaty klasztoru leszczyńskiego – Leszcz, późniejsze przedmieście Pińska – mówią o nim jako o już istniejącym za Włodzi­mierza Wielkiego (Wareg z pochodzenia, prawdziwe jego imię było: Waldemar, zmarł w 1015 r.).

Jako datę zaistnienia Pińska podawa­no rok 1095, zaś źródła żydowskie mówią, iż synagoga pińska wybudowana została w 1050 r. Natomiast Nestor po raz pierw­szy wymienia Pińsk w 1097 r. i tę właśnie datę przyjęto uważać za narodziny miej­scowości. Jedno drugiemu zresztą wcale nie przeczy, bo, żeby zasłużyć na uwagę dziejopisa – osada (prawdopodobnie po­czątkowo rybacka) musiała się czymś wy­różniać. Tak, czy siak – nie ulega wątpli­wości, że Pińsk jest starszy, niż oficjalnie przyjęto uważać. Niech mu będzie!

Długi czas Pińsk i Turów to łączyły się w jeden udział książęcy, to się rozdzie­lały. Pińsk przechodził z rąk do rąk, zaś o całość Pińszczyzny dobijali się różni książęta. Historia tego księstwa jest nie­zwykle pogmatwana i – na tym miejscu – chyba nie warto dociekać, jak to tam było w rzeczywistości. W XII w. górę za­częła brać Litwa. Około 1140 r. książęta jej – Kukuwojtis i Montwiłł – spustoszy­li okolice Turawa i Łucka, a Pińsk został spalony. O ile początkowo celem napadów były lupy i zadowolenie z samego faktu wojowania – wiodły one nieuchronnie do podboju tych ziem. Około 1220 r. książę nowogródzki Skirmunt pobił na głowę, pod Stoszanami 5 mil od Pińska, księcia włodzimierskiego i turowskiego Mści- slawa. Zdobył Pińsk, ale pozostawił przy władzy panującego tam księcia Jerzego. W dwadzieścia lat później Tatarzy – Szejbak i jego naczelny wódz, Kojdan, wiele miast – w tym Pińsk – obrócili w perzynę. Pobił ich Erdziwill i zawładnął całym Polesiem. W tymże XIII w. Wojsiełko, syn Men- doga, przyjął chrzest i został mnichem. Przed zabójcą swego ojca, Towściłłem, schronił się w klasztorze leszczyńskim, czyli na przedmieściu Pińska. Kotłowało się tam bez ustanku. Aż w 1320 r. Gie­dymin, wielki książę litewski, przyłączył Pińsk i cały obszar południowo-wschod­ni do swych posiadłości. Jednak księstwo pińskie, choć na innych już warunkach, istniało jeszcze z górą dwa wieki. Po Gie­dyminie panował jego syn, Narymont, który zginął 2 lutego 1348 r. w bitwie nad rzeką Strawą. Jego prawdopodobny wnuk, Wasyl Michałowicz Narymontowicz, jest już postacią wyraźniej osadzoną w histo­rii, bowiem pozostały po nim dokumenty. Zmarł pod koniec XIV w. Jeden z następ­nych książąt miał przydomek Nos i brał udział w … I tak dalej, i dalej.

Po wygaśnięciu rodu Narymontowi- czów Pińsk „spadł na króla” Polski, który zwolnił bojarów pińskich od niektórych po­winności. Przywilejem z dnia 27 kwietnia 1471 r. miasto nadano wdowie po ks. kijow­skim, Semenie Olelkowiczu. I znowu Pińsk przechodził z rąk do rąk, teraz już drogą nadań, spadków lub jako wiano. Sypały się liczne przywileje dla cerkwi, monastyrów i szlachty. Kniaź Fedor Jarosławowicz, cho­ciaż sam prawosławny, nie mało świadczył franciszkanom pińskim, których klasztor ufundował książę Zygmunt Kiejstutowicz w 1394 r. (inne źródło podaje datę o dwa lata późniejszą). „Przywilejów tych kilkadziesiąt znaleźć i teraz jeszcze można w pow. pińskim, szczególniej u szlachty okolicznej, jak np. w Stachowie”. Niestety, drukowano te słowa w 1887 r.

Nawiązując znowu do czasów pra­dawnych, to najzupełniej już historycznie związana z Polesiem była królowa Bona. W 1523 r. król Zygmunt I zamek i mia­sto Pińskie, z dworami Kieleckiem, Ho- rodkiem, Rohaczewem, ich miasteczkami i włościanami, spadłe na niego po śmierci kniazia Fedora Iwanowicza Jarosławicza „dal w posesyą” żonie. Dobra pamięć 0 królowej przetrwała na Pińszczyźnie długo. Bona budowała tam drogi, „kopała rowy” (czyli kanały). Jeden z nich, dłu­gości 6 wiorst, ciągnął się od Pińska do majątku Stetyczów. (Nie wykluczone, że do kopania owych „rowów” skłoniła kró­lową przygoda, kiedy to jej karoca – ra­zem z nią! – omal nie utonęła w błocie…). Później kanał zarastał powoli zielskiem i ponoć nigdy odnawiany nie był (w każ­dym razie – do 1887 r„ z którego ta infor­macja pochodzi). Nim zarósł całkowicie, długo ludziom służył. Królowa nadawała też przywileje. Potomkowie szlachty po­leskiej jeszcze w latach międzywojennych pieczołowicie przechowywali orygina­ły tych dokumentów. Między innymi, na przykład w 1524 r. nadała Marcinowi Szyrmie herbu Dołęga przywilej na do­bra: Sielce, Koniuchy, Łopatyn, Chlaby, Czarnów, Lachowicze, Boryszewicze, Tywrowicze, Hrywkowicze i Łasick. Ale szczególnie może upamiętniła się królo­wa Bona Prażanie, zmieniając ją z osady w miasteczko. Zaś Anna Jagiellonka, czy­li córka Bony, nadała miastu, w 1588 r., herb, będący herbem Sforza. Aż do II wojny światowej, to znaczy przez przeszło trzysta pięćdziesiąt lat, ten herb służył Prażanie jako pieczęć miejska.

Zygmunt August, ostatni Giedymino- wicz-Jagiellończyk, w roku 1569 utworzył z Polesia osobne województwo, dzielące się na dwie ziemie – brzeską i pińską. Zaś w 1581 r. Stefan Batory nadal Pińskowi prawa magdeburskie, przywilej na jarmar­ki i kontrakty oraz herb: w czerwonym polu napięty zloty luk ze srebrną strzałą 0 stalowym ostrzu.

5 maja 1706 r. przybył niespodziewa­nie do Pińska król szwedzki Karol XII. Ten sam, który dwa lata wcześniej poparł na tron polski Stanisława Leszczyńskiego. Teraz przybył z wojskiem, a był to epizod tzw. wojny północnej. Na razie, w Pińsku, zaledwie zsiadłszy z konia, wszedł na dzwonnicę kościoła jezuickiego, by przyj­rzeć się otaczającej miasto „dziwnej oko­licy”. A spostrzegłszy nieścignione okiem błota i wody, zawołał: „Otóż to moje non plus ultra!” Nie było jednak sposobu prze­dostania się bezpośrednio na Wołyń. Ani mostami, ani na łodziach, jak to sobie za­myślił. Musiał poczekać kilka dni, naka­zując tymczasem reperować przeprawy. Aliści po dziesięciu dniach – o północy, konno, chyłkiem – i tylko w towarzystwie księcia Wirtemberskiego, wyjechał.

Mimo opisanych już najazdów rozma­itych wrogów, mimo związanych lub nie związanych z nimi pożarów, Pińsk rozra­stał się i piękniał. Przybywało mu budow­li sakralnych. Pod względem kościelnym Pińsk wraz z powiatem z dawien dawna należał do katolickiej diecezji łucko-brze- skiej. Po trzecim rozbiorze Polski utwo­rzono diecezję katolicką w samym Piń­sku; jej pasterzem został biskup kijowski Kasper Kolumna Cieciszewski. Jednak już w 1798 r. przyłączono Pińsk do nowo utworzonej diecezji mińskiej. Diecezje zmieniały się, łączyły, dzieliły. Najdłużej, bez mała trzysta lat, przetrwała diecezja obrządku wschodniego, którą Włodzi­mierz Wielki założył w Turawie, aks. Witold przeniósł do Pińska. Zwala się pińsko-turowską. W 1596 r. na synodzie brzeskim, jej biskup, Leoncjusz Pełczyń­ski „przyjął unią” i trwała ona do 1794 r. Ostatnim pińskim biskupem unickim był Joachim Horbacki. Po kasacji diecezji po­wrócił do obrządku rzymsko-katolickiego osiadł u kanoników regularnych w Słonimiu, gdzie pobierał „pensyą dożywotnią” 3000 rubli. Katedra unicka w Pińsku była drewniana, po skasowaniu jezuitów prze­niesiono ją do ich kościoła.

W 1773 r. Pińsk posiadał dziewięć ko­ściołów i klasztorów rzymsko-katolickich. Dwa z nich były żeńskie – bazylianek i mariawitek – siedem męskich: bazylia­nów, bernardynów, dominikanów, fran­ciszkanów, jezuitów, karmelitów i „komu­nistów”. Ci ostatni powinni być pisani – prawidłowo – przez dwa „m”, ale w Słow­niku Geograficznym z 1887 r. figurują przez jedno. Zgromadzenie księży kommunistów założył Bartłomiej Holtzhauser, urodzony w 1613 r. w Elektoracie Bawar­skim. „Przypisał dla nich konstytucje” za­lecając usunięcie kobiet z domu i wspól­notę życia kapłanów – Communitas. Od tego pochodzi nazwa zakonu. Regułę za­twierdził, w 1685 r. papież Innocenty XI. Do Polski, za panowania Jana III, kommunistów sprowadził – w tymże 1685 r. – biskup poznański i osadził ich w Górze Kalwarii, zwanej także Nową Jerozolimą. W Pińsku kommuniści otrzymali kościół filialny pw. św. Karola Boromeusza przy ówczesnej ulicy Albrechtowskiej. Kościół ten ufundowali książęta Dolscy jeszcze w roku 1595. Ostatnie wzmianki o zgro­madzeniu pochodzą z 1772 r.; było wtedy pięćdziesięciu siedmiu kapłanów i posia­dali dziesięć domów. Po kommunistach kościół w Pińsku objęło biskupstwo.

Są różne wersje kto i dokładnie kiedy sprowadził do Pińska ojców jezuitów. Na­tomiast zgodność występuje co do tego, że to książę Albert Stanisław Radziwiłł wzniósł im wspaniale, murowane, trzy­piętrowe kolegium z kościołem. A po­nieważ co do daty źródła znowu się nie zgadzają – przyjmijmy, iż obiekty te po­stawiono w latach 1631-1635. Z ich budo­wą wiąże się zabawna bajeczka. Pewnego dnia robotnik osunął się i zaczął spadać z rusztowania. Rozległy się krzyki o ratu­nek. A właśnie przechodził tamtędy bra­ciszek zakonny, laik (to znaczy, nie ma­jący jeszcze święceń), słynący z łatwości czynienia cudów. Robił ich tak wiele, że ksiądz rektor, w obawie, by ludziom nie spowszedniały, zakazał mu tego. Teraz więc brat odparł, że pomóc nie może, bo mu nie wolno… (Swoją drogą, robotnik musiał spadać powoli, skoro był czas na pogawędki!). Jednak powiedział: Czekaj­cie, pójdę, poproszę o pozwolenie. Gdy wymawiał słowo „czekajcie”, spadający zawisł w powietrzu i czekał nieruchomo na powrót laika. Ten przybiegł co tchu z pozwoleniem i nieszczęśnika ocalił. Nie wiadomo jednak, czy – mocą cudownego działania – wyniósł go z powrotem w gó­rę, na stanowisko pracy, czy ostrożnie osa­dził na ziemi…

Kościół i klasztor oo. jezuitów w Piń­sku zostały spalone przez żołnierzy ra­dzieckich we wrześniu 1939 r„ w kilkana­ście godzin po ich wkroczeniu do miasta. Natomiast dość okazały sobór prawosław­ny zniszczyły działania wojenne. Władze radzieckie przystąpiły nawet do odbudo­wy świątyni, ale zawaliła się wieża. (Zro­biła to bardzo rozsądnie: w czasie, gdy nie było robotników ani żadnych innych lu­dzi. ..) Wobec tego władze uznały, że dalej odbudowywać – jako kościoła – tych ruin nie warto. Pokryto je płaskim dachem, odremontowano i urządzono wewnątrz kino i jakiś klub.

Najstarszą z pińskich świątyń byłaby więc synagoga skoro miano ją wybudować w 1050 r. Miała ponoć głębokie i bardzo długie korytarze – lochy. Dokąd prowadzi­ły? Do czego służyły? Synagoga paliła się – wraz z miastem – wiele razy. Odbudowy­wano ją, unowocześniając wnętrze, lecz za­chowując pieczołowicie kształt zewnętrzny.

W 1784 r. król Stanisław August, na ozdobionych łodziach i ze świtą, przypły­nął do Pińska i też zabawił w nim dni kil­ka. Przyjmowali króla wspaniale Mateusz Butrymowicz (herbu Topór) w Łopatynie pod Pińskiem oraz Franciszek Poniatow­ski, sędzia grodzki i skarbnik mścislawski, w Albrechtowie. W 1789 r. ów Albrechtów odziedziczył ks. Józef, ale ponoć nigdy go nie odwiedził, czasy bowiem nie nadawa­ły się po temu.

W czasach międzywojennych była w Pińsku ulica imienia wspomnianego wyżej Mateusza Butrymowicza. Wpraw­dzie nie w Pińsku (ani nawet nie na Po­lesiu) się urodził, lecz po odbyciu służby wojskowej, dosłużywszy się stopnia porucznika petyhorskiego, osiedlił się – w 1770 r. – w Pińszczyźnie. Ożenił się z rodowitą pińszczanką, Krystyną Szyr- mianką, córką podsęda pińskiego.

Pomijając sprawy majątkowo-rodzinne, dość powikłane i nie bez procesów sądowych – uwagi warte jest to, że M. Butrymowicz od 1778 r. oddał się służ­bie publicznej, zasługując na gościnność koniuszego pińskiego. W 1780 r. został miecznikiem; w 1783 – sędzią grodzkim; w 1785 – podstarościm pińskim (w tym czasie był również szambelanem królew­skim). Zajmował się gorliwie interesami i realizacją planów hetmana Ogińskiego, zwłaszcza uprzemysłowieniem Pińsz- czyzny. Utrzymywał stosunki handlowe z przemysłowcami Gdańska i Królewca, czego – m.in. – dowodził list z 25 sierp­nia 1781 r., w którym Abraham Scherres donosił o różnych załatwionych i nie zała­twionych sprawach, a także o tym, że cena złota spada. Nadmieniał, iż równocześnie przesyła, zamówioną przez Butrymowi- cza, filiżankę z portretem króla oraz wy­rażał żal, że Butrymowicz nie może przy­jechać do Królewca, ponieważ właśnie oczekuje na wizytę króla w Pińsku.

Stanisław August, jak wspomniano, do Pińska rzeczywiście przybył, ale dopiero w 1784 r. Zatrzymał się w kolegium pojezuickim, gdzie przygotowano apartamenty dla niego i jego asysty. Z okna przyglądał się przyległym błotom i wodom… zresz­tą nie tylko. Miły mu zapewne był widok nieprzeliczonych przeróżnych łódek i łó­deczek, na których – na powitanie króla (nie przypuszczając, że właściwie żegna ostatniego polskiego monarchę) – przy­płynęła okoliczna szlachta.

W bogatym archiwum pozostałym po Butrymowiczu znajdował się także plan dworu, jaki zamierzał wybudować w jednym ze swych majątków, przemia­nowanym na cześć żony – Krystynowem (tu znowu nieścisłość w źródłach: gdzie Butrymowicz przyjmował króla?). Na tym planie Stanisław August własnoręcznie napisał życzenia szczęścia i pomyślno­ści, niestety, na dłuższą metę życzenia nie spełniły się: dwór i majątek przeszły, po powstaniu 1863 r., w ręce rosyjskie.

Za ukoronowanie przedrozbioro­wej działalności Butrymowicza uważa się wybudowanie grobli, łączącej „głąb Pińszczyzny z Pińskiem”. Ukończono ją w 1783 r., a w następnym, z okazji obec­ności króla, dokonano uroczystego jej poświęcenia. Uświetniono to okazałą fetą. Tegoż roku Butrymowicz odbył po­dróż z Pińska do Gdańska – wodą, aby przekonać się o przydatności tego rodza­ju komunikacji. W 1786 r. Butrymowicz został delegatem do Trybunału Litew­skiego, a w 1788 – posłem na Sejm Rze­czypospolitej, nadal będąc szambelanem królewskim. Jako poseł rozwinął szeroką działalność. W 1789 r. wydal broszurę pt. „Sposób uformowania Żydów polskich w pożytecznych krajowi obywateli”. We wspomnianym jego archiwum znajdowa­ły się bardzo ciekawe przyczynki do prac Sejmu Czteroletniego, a zwłaszcza usto­sunkowanie się do nich ziemi pińskiej. Posłowie pińscy – Butrymowicz i podstoli Jakób Szyrma – należeli do Konfederacji 3 Maja, a sam Butrymowicz brał szcze­gólnie gorliwy udział w pracach Komisji Wojskowej i był jednym z pomysłodaw­ców ustanowienia orderu Virtuti Militari. W 1791 r. otrzymał Order św. Stanisława; był także kawalerem Orderu Orła Białe­go. Po rozbiorze Polski Mateusz Butry­mowicz, zgnębiony, mieszkał w Pińsku. Zajmował się interesami, które szły coraz gorzej. Zmarł w 1814 r. Jego potomkowie mieszkali w Pińsku jeszcze w latach trzy­dziestych XX w.

Siódmego sierpnia 1921 r. kolejny po­tężny pożar zniszczył Pińsk do tego stop­nia, że nie mógł już być stolicą Polesia i przeniesiono ją do Brześcia.

Pińsk dzieli od Warszawy czterysta ki­lometrów. Według danych na rok 1929 było tam: 25.125 mieszkańców, siedziba sądów pokojowego i okręgowego (o nim będzie jeszcze mowa), linia kolejowa Żabinka-Łuniniec, starostwo, komenda powiato­wa policji państwowej, urzędy skarbowe: podatków i opłat, akcyz i monopoli; kasa skarbowa, urząd miar, Państwowy Urząd Drogowy, Zarząd Dróg Wodnych, obwo­dowy Inspektorat Pracy, Powiatowy Urząd Ziemski, Powiatowy Komitet Nadawczy i Komisja Uwłaszczeniowa, Inspektorat Szkolny, Magistrat, Wydział Powiatowy, trzy kościoły rzymsko-katolickie, sobór i cerkiew prawosławne, jedna synagoga, dwa gimnazja państwowe, cztery prywatne (w tym żydowskie A. Czeczyk-Golinkierowej), dwie szkoły rzemieślnicze, szpital sejmikowy, szpital Pińsko-Karoliński, Po­wiatowa Kasa Chorych, Okręgowe Towa­rzystwo Rolnicze, okręgowy związek kó­łek rolniczych, związki: właścicieli hoteli, właścicieli nieruchomości, oddział związ­ku kupców, związek zawodowy właścicie­li zakładów fryzjerskich, związek rzeźni- ków, rzemieślników, związki zawodowe: robotników przemysłu szklanego, skórza­nego, drzewnego, spożywczego, związek robotników niefachowych, pracowników bankowych i handlowych, pracowników miejskich, rada związków zawodowych.

Prócz tego w Pińsku byli, były, było…

Adwokaci, akuszerki, apteki, artyku­ły elektrotechniczne, rolnicze, agentury ubezpieczeniowe; banki, bednarze, bla­charze, broń i amunicja, budulec, bydło, biura pisania próśb i tłumaczeń, ekspedy­cyjne, budowa studni; cukier, cukiernie, cukry, czapnicy, części do maszyn, cze- salnia wełny; domy handlowe, drukarnie, domy komisowe, dentyści; eksploatacja lasów; fabryki – produktów chemicznych, dykty, korków, mydła, musztardy, słomia- nek do opakowań, świec, torebek papiero­wych oraz – farby, farbiamie, felczerzy, fryzjerzy, futra; galanteria, garnki, gaze­ty, geometrzy, gonty, grawerzy; hurtownia spirytusu, herbaciarnie, hotele (było ich dziewięć!); introligator jeden, instrumenty muzyczne; jadłodajnie, jubiler jeden; ko­mornicy, kamasznicy, kasy pożyczkowo-oszczędnościowe, kaszarnie, kawiarnie, kooperatywy, koszykarz jeden, kotlarze, kowale, krawcy, krawiectwo damskie, księgarnie, kuśnierze, kina dwa: „Kasy­no” i „Ognisko”, kołodziej jeden; lekarze; łaźnie dwie, w tym jedna żydowska; ma­teriały piśmienne, budowlane, malarze, maszyny rolnicze, do szycia, meble, me­ble do maszyn do szycia, meble koszyko­we, mleczarnie, miodosytnia jedna; nota­riusze, nabiał, naczynia kuchenne, nafta, narzędzia rolnicze; olejarnie, owoce; pracownie – bielizny, kołder, pończoch, mereżek, ram, gorsetów, szyldów, a tak­że: powroźnicy, pralnie, pierze, przedsię­biorstwa pogrzebowe, budowlane, pokoje umeblowane, perfumerie, piekarnie, pro­dukty naftowe, przybory rybackie, piwo, prywatna huta szkła; reperacja maszyn do szycia, rymarze, ryby, rowery, restauracje, rzeźnicy, reperacja instrumentów muzycz­nych; składy – desek, drzewa, apteczne, z opałem, stare żelazo, sklepy z: fornierami, gilzami do papierosów, kapeluszami, kapeluszami damskimi, kożuchami, lu­strami, manufakturą, kolonialne (było ich 23), z nasionami, obuwiem, skóry baranie, skóry surowe, smary, soda, spirytualia, szewcy, stolarze, szczotkarz jeden, skup szmat; towary różne, tapety, tapicerzy, technicy dentystyczni, tokarnie; ubrania gotowe; weterynarze, wędzarnie śledzi, wędliny, wody gazowe, wyroby tytonio­we, żelazne, drzewne; zakłady: ślusarskie, stolarskie, elektrotechniczne, krawieckie, fotograficzne; zboże, zegarmistrze, za­bawki, zajazdy; żegluga, żelazo, Żydow­ska Spółdzielnia Ogrodnicza.

Zwraca uwagę brak wszystkiego, co do­tyczy samochodów: ani garaży, ani warsz­tatów naprawczych, ani stacji benzyno­wych, ani sklepów z częściami czy samymi samochodami… Cóż, to był rok dopiero 1929. Targi odbywały się we środy i piątki. Jarmarki – w drugi dzień Zielonych Świąt, w dziesiąty piątek po Wielkiej Nocy i 15 sierpnia (starego stylu). W Pińsku były wte­dy jeszcze młyny, tartaki, browar, garbarnie, fabryki zapałek, kredek, wódek. Handel pro­wadzono – głównie – drewnem i rybami.

Pińsk był miastem o zabudowie na ogół drewnianej – poza śródmieściem, choć pewnie i tam takie domy się trafiały – i niewysokiej. Aczkolwiek, znowu mowa przede wszystkim o śródmieściu, bywały domy nawet dwupiętrowe. Gmach Sądu Okręgowego – oczywiście murowany i, bardzo jak na tamten czas, nowoczesny – wybudowano pod koniec lat dwudziestych XX w. Ulicę kolo niego wyłożono płytami chodnikowymi. Ten „trotuar”, jak się daw­niej nazywało część ulicy przeznaczoną dla pieszych, urywał się równo z narożnikiem sądu. Ktoś kiedyś powiedział złośliwie, że „tutaj kończy się sprawiedliwość”. Z ostat­niej płyty chodnikowej wdeptywało się w prosto błotnistą, nigdy nie wysychającą, choć pewnie w zimie zamarzającą, maź.

Trochę chodników wyłożonych płyta­mi, przeważnie popękanymi, pozapadanymi, było też w śródmieściu, ale uliczki boczne były – jeszcze w 1932 r. – drewnia­ne. To znaczy, do dwóch bali poprzecznych poprzybijane były deski i takie pomosty, poukładane jeden za drugim, tworzyły uliczny chodnik. Z biegiem czasu ćwieki rdzewiały, drewno wokół nich wygniwało, wszystko stawało się rozchwierutane. „Chodziło się jak po klawiszach”, bo gdy, nieopatrznie stanęło się na desce zbyt bli­sko jednego jej końca, drugi podnosił się do góry. Nie wszystkie jezdnie były bru­kowane, a i te, które były – co krok były pozapadane, zaś w tych zagłębieniach stały wieczne kałuże – morza. Im głębiej w przeszłość tym, rzecz jasna, stan ulic był gorszy. Ponoć za czasów carskich powstał zawód „prenosów”, to jest tych, którzy, za opłatą, przenosili „panów” i wytwor­ne panie przez jezdnie. Przypuszczam, że dla „zwykłych ludzi” musiały być ja­kieś kładki, łączące brzegi przeciwległych trotuarów. Prawdopodobnie – jeśli rze­czywiście istniały – zawsze były mokre, oblepione błotem, śliskie. Więc tych de­likatniejszych czy mniej zręcznych, a za­możnych przechodniów – przenoszono. Zwłaszcza w czasie wiosennych roztopów. Wspominano nawet wydarzenie, które ja­koby miało się przytrafić jakiejś damie: w trakcie przenoszenia tak targowała się o wysokość zapłaty, że rozgniewany perenos posadził ją w błocie na samym środku jezdni i mówiąc: „Ne choczesz płatit – siedi w bołotie!” poszedł sobie. Na szczęście znaleźli się litościwy i pomogli nieszczę­snej wykwintnisi wygrzebać się z błotnej mazi. Ładnie musiała wyglądać… A ile ją potem kosztowało pranie!