W okresie międzywojennym Pińsk – miasto powiatowe województwa poleskiego – rozwijał się dynamicznie i pomyślnie.

Energiczna działalność regionalistów z Pińska doprowadziła do stworzenia w mieście Muzeum Poleskiego. Jesienią 1924 r. w wyniku starań miejscowego historyka Romana Horoszkiewicza[1] powstało Towarzystwo Krajoznawcze. Do Zarządu weszli: starosta F. Tomaszewski, ppłk W. Konas, inż. Przybytowski oraz R. Horoszkiewicz. 17 października 1924 r. w lokalu magistratu R. Horoszkiewicz wygłosił obszerny referat na temat celów i zadań powstałej organizacji.

Program działalności zawierał trzy główne cele: 1. Badania wschodniej części Polesia; 2. Szerzenie idei krajoznawczej przez zakładanie nowych kół Towarzystwa; 3. Organizację wycieczek krajoznawczych; 4. Zorganizowanie i utrzymanie Muzeum Poleskiego[2].

Towarzystwo rozpoczęło prace we wszystkich określonych kierunkach. Utworzono sekcję muzealną pod kierownictwem R. Horoszkiewicza. Do komisji muzealnej powołano: posła na Sejm Piotra Olewińskiego, prof. Bogumiła Domańskiego, pedagoga Dymitra Georgjewskiego. Sejmik Piński udzielił subsydium w wysokości 300 zł. Inżynier Reich ofiarował przyszłemu muzeum swoje cenne zbiory zgromadzone podczas prac wykopaliskowych na Polesiu. Jesienią 1926 r. na czele zarządu PTK stanął Prezydent miasta Pińsk Czesław Mergentaler. Nowy prezes zarządu kierował się w swojej działalności następującymi założeniami: „[…] umiejętnie zorganizowana i wytrwale prowadzona praca krajoznawcza ma ogromne znaczenie. Praca krajoznawcza poważnie pojęta to zbadanie kraju, to danie podstaw do znajomości terenu urzędnikom, to wskazanie państwu bogactw i warunków życia danego terytorium”[3]. Nowy zarząd przystąpił oficjalnie do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego jako Oddział. Członkowie Oddziału zapoczątkowali dość intensywną działalność wydawniczą. Roman Horoszkiewicz wydał kilka prac z zakresu historii regionu. Prace te miały duże znaczenie poznawcze: „[…] wzbogacały one dotychczasową wiedzę na ten temat oraz przygotowywały grunt dla dalszych badań”[4] – zaznaczył Andrzej Stępnik. Do najbardziej charakterystycznych jego prac należą: Pińsk i jego okolice (Pińsk, 1926), Notatki historyczne o niektórych miejscowościach powiatu pińskiego (Pińsk, 1928), Powiat Stoliński. Notatki historyczne (Brześć nad Bugiem, 1930), Krótki rys historii powiatu brzesko-nadbużańskiego (Brześć nad Bugiem, 1930), Rok 1863 na Polesiu (Ziemia, 1930, R XV nr 1), Walki niepodległościowe na Polesiu (Rocznik Ziem Wschodnich, 1938 R IV).

Józef Pilsudski ze swoim sztabem w Kielcach w 1914 r. Roman Horoszkiewicz – twórca Muzeum Poleskiego – pierwszy z prawej.

Horoszkiewicz nie tylko popularyzował lokalne zabytki, interesował się głęboko także historią miejscowej szlachty. Ten problem przedstawił w następujących pracach: Szlachta zaściankowa na ziemiach wschodnich (Warszawa, 1936), Spis rodów szlachty zaściankowej ziemi pińskiej (Warszawa, 1937), Notatki Heraldyczne Wschodniego Polesia (Miesięcznik Heraldyczny, 1930 R. IX, nr 8).

Szyld Muzeum Poleskiego

Pod koniec 1926 r. dzięki staraniom komisji muzealnej wynajęto skromny lokal przy ul. Kościuszki nr 9, gdzie rozmieszczono pierwsze zbiory Muzeum Poleskiego. Posiadało ono wtedy cztery działy: archeologiczny, historyczny, przyrodniczy, etnograficzny. Gromadzono bibliotekę muzealną, którą opiekował się nauczyciel miejskiego gimnazjum Władysław Terlecki. Do Zarządu Muzeum wybrano: C. Mergentalera jako prezesa, natomiast jako zastępców – nauczycieli gimnazjalnych M. Godlewską, K. Jacynę, W. Terleckiego, M. Kołaczkowskiego. Do komisji rewizyjnej weszli: starosta W. Bołdak, senator P. Olewiński, dyrektor pińskiego gimnazjum koedukacyjnego F. Ślewiński.

Podjęto starania o nawiązanie współpracy z osobami i instytucjami, które mogły wspomagać pracę muzeum. Do proboszczów, szkół, czynnej inteligencji został wysłany specjalny kwestionariusz. Trzeba zaznaczyć, że w gromadzeniu eksponatów Muzeum Poleskiego czynny udział wzięło miejscowe ziemiaństwo. Prawdziwą mecenaską stała się Maria Butrymówiczówna, prawnuczka posła Mateusza Butrymowicza. Dzięki jej darom Muzeum wzbogaciło się o siedem obrazów z XVIII i XIX w. oraz cenne przedmioty sztuki stosowanej z tego okresu. Piotr Olewiński przekazał muzeum kilka sztuk broni z XVII- XIX w., profesor A. Litwinów – 50 tomów książek naukowych i dokumenty archiwalne z lat 1609-1735. R. Horoszkiewicz podarował Muzeum dwa dokumenty z lat 1600-1840 oraz kilkadziesiąt cennych wydawnictw historycznych[5].

W 1927 r. PTK w Pińsku uzyskał obszerny lokal przy ul. Kościuszki, 45. Wynajęcie lokalu umożliwiła subwencja 2 tys. zł otrzymana od Sejmiku Pińskiego, dzięki poparciu starosty W. Bołdoka. Do nowego lokalu zostały przeniesione zbiory Muzeum Poleskiego. W tym samym gmachu rozmieściły się inne stowarzyszenia kulturalne i oświatowe – Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego, Liga Obrony Powietrznej, Towarzystwo Przyjaciół Reduty.

Gromadząc zbiory krajoznawcze, Muzeum dążyło do zobrazowania całokształtu życia regionu w jego przeszłości i teraźniejszości, chciało dać prawdziwe pojęcie o Polesiu i Poleszukach.

W dziale etnograficznym eksponowano m.in. oryginalne przyrządy rybackie – na pierwszym miejscu słynną poleską 3-warstwową „nastawkę”, a także – „koszałkę” do łapania wijunów, którą rybak wkładał do przerębli, a również pomysłowo zrobiony kadłub olchowy, składający się z 2 koryt, złączonych drutem, służący do przewożenia w wodzie żywych ryb. Obejrzeć w tym dziale można było najrozmaitsze przybory i narzędzia pomocnicze używane w rybołówstwie. Dość egzotycznie wyglądały zamieszczone dalej kilkumetrowe trąby pasterskie, z których pastuch poleski potrafił wydobyć dźwięki, sprawiające wrażenie całej orkiestry czy baty, którymi „strzelał” ten sam pastuch.

Ponieważ uprawa roślin w niektórych miejscowościach na Polesiu była prowadzona przy pomocy bardzo prymitywnych środków, organizatorzy wprowadzili do ekspozycji pradawne sochy oraz brony o ramie dębowej.

Na wystawach muzealnych obejrzeć można było przyrządy używane przez Poleszuków dla wzniesienia ognia – krzesiwo („kresało”), mielenia mąki przy pomocy ręcznych lub nożnych „żarn”. Sala etnograficzna posiadała także eksponaty produkowane przez ludność poleską z drewna, kory i wici. Ogólną uwagę przyciągały nieprzemakalne „wereńki” – kobiałki z kory brzozowej, beczki, „kubłyki” – solniczki z drewna, tabakierki z kory, siatki lipowe do sita, grzebienie, łapcie itp.

Szeroko prezentowano tkaniny poleskie: „radiużki”, obrusy, ręczniki lniane. Na sali znajdował się także warsztat tkacki, zrobiony siekierą. Zwiedzający Muzeum mogli obejrzeć oryginalne stroje, fragmenty odzieży męskiej, kobiecej i dziecięcej, w tym znakomite „namitki”.

Dział ceramiki szczycił się wyrobami garncarzy z Horodna (powiat stoliński). Muzeum zorganizował wyprawę do Horodna, podczas której nabyto narzędzia garncarskie i próbki gliny, a także zrobiono szereg zdjęć, ilustrujących prace garncarzy. Szeroko były prezentowane na wystawach wyroby metalowe z Dawidgródka i Łohiszyna.

Przyroda Polesia przedstawiona była w Muzeum setkami okazów pospolitych i rzadkich okazów zwierząt i roślin. Najwięcej prezentowano ptactwo wodne i błotne; kilkanaście gatunków kaczek od najmniejszych cyranek do dużych krzyżówek i rożeńców, płaskonosów i czubatek, a także bekasy, czaple siwe i purpurowe bociany – białe i czarne. Z ptaków leśnych pokazywano głuszca, cietrzewia i inne. Dział ten uzupełniała kolekcja jaj i gniazd, w tym ciekawostkę – gniazdo „rękaw”– remiza, wiszące nad wodą, używane przez miejscową ludność jako środek lecznicy na okłady przy bólach gardła. Z roślin przedstawiono owoce orzecha wodnego z jeziora Pohosckiego, jedynego miejsca na Polesiu, gdzie rośnie ten orzech. Druga roślina, która ściągała uwagę botaników, to paprotka wodna.

W części mineralogicznej zobaczyć można było olbrzymie okazy pięknych bursztynów z powiatu stolińskiego, próbki gleb poleskich, krzemienie, kredę łohiszyńską itp.

W dziale prehistorii prezentowano kilkaset okazów narzędzi krzemiennych z osad, znajdujących się w okolicach Hobla, Łohiszyna, Suszycka, przedmioty z brązu i ceramikę.

Dział historyczny zawierał sporo eksponatów numizmatycznych, przedmioty znalezione podczas odkrycia części podziemi znanego zamku książąt Wiśniowieckich, a także wiele nie publikowanych dotąd dokumentów, obrazujących historię regionu.

W roku 1928 R. Horoszkiewicz – organizator i pierwszy kierownik Muzeum Poleskiego został przeniesiony do Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu nad Bugiem. Kustoszem Muzeum został Dymitr Georgjewski. Piastował to stanowisko do 1941 r.

Zbiory Muzeum ciągle wzbogacały się dzięki darom osób prywatnych oraz organizacji państwowych. W 1936 r. Ministerstwo Edukacji przekazało do działu etnografii 146 eksponatów: ubrania ludowe, wyroby tkackie i ceramiczne. W tym samym roku z Krakowa, z Akademii Nauk przysłano 18 cennych badań z zakresu etnografii. W 1937 r. Ministerstwo Komunikacji przekazało 54 zdjęcia z widokami Polesia oraz 32 kości mamuta.

W 1926 roku Muzeum posiadało 100 eksponatów, w 1929 r. – 821, w 1939 r. – 12 tysięcy. W latach 30. Muzeum było czynne 208 dni w roku. Placówka muzealna cieszyła się zainteresowaniem zwiedzających. Cena biletów nie była wysoka: 20 groszy dla dorosłych, od 5 do 10 groszy dla uczniów, wiejska młodzież miała wejście wolne. W 1932 r. muzeum zwiedziło 144 osoby. W kolejnych latach liczba zwiedzających ciągle rosła.

Przez cały okres międzywojenny Muzeum gromadziło zbiory dot. historii regionu. Placówka w pewnym sensie pełniła funkcję „uniwersytetu regionalnego”. Prowadzono szkolenia przewodników turystycznych, organizowano odczyty, akademie okolicznościowe, udzielano pomocy metodycznej uczniowskim kołom krajoznawczym. Trzeba zaznaczyć, że młodzież szkolna brała czynny udział w pracy działu etnografii.

Na uwagę zasługuje działalność wydawnicza Koła Krajoznawczego uczniów Gimnazjum im. J. Piłsudskiego. Nakładem Koła opublikowano m.in. Polesia Czar (Pińsk, 1936), Kobieta na Polesiu (Pińsk, 1939), Polesie pod znakiem „nastawki” i dykty (Pińsk, 1938), W poleskiej kniei (Pińsk, 1938), Polesie i turysta (Pińsk, 1936). Omawiano obyczaje, gwary, wyznaczano szlaki turystyczne. Regionaliści z PTK otoczyli opieką liczne zabytki architektoniczne tego miasta. W 1936 r. wydano Informator miasta Pińska.

W okresie międzywojennym regionalne Muzeum Ziemi Poleskiej nawiązało współpracę z naukowcami w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Berlinie i Nowym Jorku. Po wojnie tradycje Muzeum rozwija Muzeum Białoruskiego Polesia w Pińsku.

DR TAMARA KABOT

[1] Roman Horoszkiewicz (1892-1962) – postać barwna i wyjątkowo ciekawa. Urodził się w powiecie czortkowskim województwa opolskiego. Studiował heraldykę i historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i archeologię na Uniwersytecie Lwowskim. Przez całą I wojnę światową walczył o niepodległość Polski, uczestniczył w III powstaniu śląskim. Po wojnie pracował jako nauczyciel historii w gimnazium, następnie został zastępcą wojewódzkiego konserwatora zabytków w Brześciu nad Bugiem. Założyciel Muzeum Poleskiego w Pińsku, redaktor i wydawca tygodnika „Ziemia Pińska”, w latach 1934-1939 pracował w dyrekcji Polskiego Radia. Walczył w wojnie obronnej 1939 r. Po wojnie mieszkał w Krakowie i Katowicach, gdzie pracował przy zabezpieczeniu zabytków. Był bardzo aktywnym na niwie życia kulturowego i naukowego w Opolu i na Śląsku Opolskim. Został uchoronowany nazwaniem jednej z opolskich ulic jego imieniem.

[2] Ziemia Pińska, 1926 24.VI.

[3] Ziemia Pińska, 1926 19.XII.

[4] A. Stępnik, Historia regionalna i lokalna w Polsce 1918-1939, Warszawa, 1990, s. 166.

[5] Ziemia Pińska, 1927, 14.III.

Udostępnij na: