W odwiedzinach u Pani na Hruszowej

„Wody wiosenne opadły już znacznie, zielone obszary łąk wynurzyły się z topieli i cały ten płaski kraj, aż do czarnych lasów na widnokręgu maił się w całej krasie”.

M. Rodziewiczówna, „Czahary”

Z Brześcia droga wiedzie przez Żabinkę, historyczne miasto Kobryń (mieszkał tu przez jakiś czas przyszły dyktator powstania styczniowego R. Traugutt), wieś Garadiec. Po przeszło dwóch godzinach podróży docieramy do Hruszowej, małej, sennej wioski, dawnego majątku poleskiej pisarki – Marii Rodziewiczówny, tak pięknie opisanego przez J. Skirmunttównę: „Dom huszowski miał specjalny charakter, nie miał on zakroju pałacu, ale poważnego, dostojnego domu. Jadąc od stacji jechało się wzdłuż ogrodu i przez staroświecką bramę pod daszkiem z strzechy wjeżdżało się na dziedziniec i pod ganek, wsparty na wyniosłych czterech kolumnach, obrośniętych dzikim winem. Przedpokój miał barwne malowane skrzynie, szafki, półki, stare ciemne portrety ks. Józefa, Mickiewicza i Kościuszki, wizemnek naszego Orła, charakterystyczną poleską „bodnię” (pasma ze słomy szyte łupanym sosnowym korzeniem i tworzące wysoki z przykrywką kosz), a od sufitu zwieszała się mosiężna latarnia, która swoim przyciemnionym światłem witała przyjeżdżających wieczorem gości (…). Przed domem miałyśmy miłe posiedzenie pod odwiecznym dębem przy stole, którego podstawę tworzył szeroki pień dębowy, a blat, ogromny młyński kamień”.

Usytuowany na wschód od Kobrynia majątek Rodziewiczówny był niegdyś, wraz z całym powiatem kobryńskim, królewszczyzną. „Królewskie” dzieje Hruszowej skończyły się z upadkiem Rzeczypospolitej w XVm w., kiedy to hruszowskie dobra zostały ofiarowane przez Katarzynę II Aleksandrowi Suworowowi. W końcu śmiecia Hmszowę nabył od Suworowa dziad Rodziewiczówny, chorąży Antoni Rodziewicz. „Zawsze Rodziewiczówna mówiła, – wspominała J. Skirmunttówna – że uważa siebie nie za właścicielkę Hruszczowej, ale za królewskiego urzędnika, i wobec pamięci królów czuje się obowiązana tę ich własność w całości zachować i dotrzymać w porządku do końca”.

Z dawnej świetności hruszowskiego majątku niewiele pozostało. Przypomina się wiersz J. Iwaszkiewicza „Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości”:

Dom chyli się do końca, dąb schnie od wierzchołka,

Ogród w las się zamienił, a woda szuwary,

Gdzie dawnej staw szeroki, dziś wilgotna łąka,

Każdy kąt teraz cichszy, obcy, bardziej szary.

Z dworku Rodziewiczów, zbudowanego w 1825 r. przez Antoniego Rodziewicza i zniszczonego podczas ostatniej wojny, ocalało lewe skrzydło. W przebudowanym, całkowicie odmienionym, budynku mieści się sklep. Przemijalność świata dostrzec też można w dworskim parku, w którym stała niegdyś „chata leśnych ludzi”. Majestatyczny, „odwieczny dąb”, chwała Bogu!, dumnie stoi na swoim miejscu. Pod nim pamiątkowa tablica z napisami w języku polskim i białoruskim, ufundowana w 1994 r. przez Towarzystwo Miłośników Wołynia i Polesia z Warszawy: „Pamięci wielkiej polskiej pisarki Marii Rodziewiczówny (1864-1944) wdzięczni za jej twórczość, tablicę niniejszą ustawioną pod dębem „Dewajtis” fundują Rodacy”. Piękny to gest jeśli zważyć, że dowodów uznania dla pisarskiego i obywatelskiego trudu Rodziewiczówny jest tak niewiele…

Z nazwiskiem Marii Rodziewiczówny każdy chyba Polak kiedyś się zetknął, choć z pewnością wielu nigdy nie czytało jej książek, a i wielu zapewne nigdy po nie nie sięgnie. Niegdyś utwory autorki „Czaharów” zyskiwały sobie wyjątkową poczytność i życzliwość w szerokich kręgach społecznych. Po przeszło 60 latach od śmierci „Pani na Hruszowej” jej książki nadal są czytane, choć jak zauważa z wyrzutem G. Łaptos „Nie należy sobie robić złudzeń. Rodziewiczówna pozostaje pisarką nieznaną (…). Rodziewiczówna zniknęła z kanonu szkolnych lektur, z podręczników literatury, inteligencja przestała się przyznawać do czytania jej książek”.

Przyznaję i ja ze skruchą, że do niedawna autorka „Dewajtisa” pozostawała poza zasięgiem moich czytelniczych poszukiwań i fascynacji. Przyjazd do Brześcia ten stan rzeczy odmienił, a główna przyczyna, dla której zdecydowałem się bliżej zapoznać z osobą Rodziewiczówny i sięgnąć po jej książki tkwi w Polesiu – jego egzotycznym, niepowtarzalnym pięknie. Historia literatury zna liczne przykłady pisarzy rozsmakowanych w realiach swoich małych ojczyzn, opiewających piękno rodzinnego krajobrazu, swoisty urok miejsc, w których spędzili dzieciństwo, młodość bądź całe życie. Dla A. Mickiewicza ojczyzną taką była Nowogródczyzna, dla M. Szołochowa stanice nad Donem; G. de Maupassant kontemplował w swoich utworach uroki normandzkiego wybrzeża aM. Pagnol słoneczną Prowansję. M. Rodziewiczówna, związana od lat 80-tych XIX w. z Polesiem, darzyła je i jego mieszkańców wielką sympatią. Sympatia ta, a właściwie fascynacja, stanie się z czasem dominującym elementem twórczości tej wybitnej pisarki. Sprawi, że obok takich pisarzy jak E. Orzeszkowa, M. Wańkowicz, E. M. Woroniecki, M. Bezluda, stanie się jednym z czołowych współtwórców i przedstawicieli literatury kresowej. To właśnie w Hruszowej powstała większość powieści pisarki, z czego znaczna część (m. in. „Czahary”, „Lato leśnych ludzi”, „Florian z Wielkiej Hłuszy”, „Gniazdo Białozora”, „Nie- dobitowski z granicznego bastionu”), zawiera motywy głęboko związane z rodzinnym Polesiem, z jego tradycjami, obyczajami, życiem.

Powieści Rodziewiczówny nie są dziełem skomplikowanym i trudnym, wymagającym lektury skupionej i uważnej. A jednak są to książki wartościowe, przemawiające do wyobraźni czytelników kolejnych pokoleń. „I coś tu jeszcze jest ważnego (…) – jak zauważa P. Kuncewicz, uwypuklający literacko-filozoficzne treści dorobku pisarskiego Rodziewiczówny – przeświadczenie, że ludzie są dobrzy, że dobrzy być mogą, że motyw egoistyczny nie jest jedyny. Powodzenie baśni 0 współżyciu ludzi z puszczą nie jest przypadkiem. Czytelnicy naprawdę chcą, i to do dzisiaj, bohatera pięknego i szlachetnego, a literatura naszego stulecia, nie tylko w Polsce, zdecydowanie im tego odmawia. Czy bez reszty ma rację?”

Dodajmy, że książki Rodziewiczówny stanowią niezastąpiony klucz do zrozumienia osobowości poleskiej pisarki, zrozumienia idei obywatelskiego i narodowego posłannictwa (idei „utrzymania ziemi” na Kresach jako najświętszego polskiego obowiązku), jaką Rodziewiczówna głosiła i realizowała przez całe życie.

Dla mnie atrakcyjność książek Rodziewiczówny polega przede wszystkim na tym, że wprowadzają czytelnika, w interesujący literacko sposób, w fascynujący świat przyrody poleskiej, w sielankowo-arkadyjską atmosferę tej pięknej krainy. Na uwagę zasługuje tu wszystko: odtworzenie realiów codziennego życia, obyczajów, swoistej mentalności Poleszuków, których pisarka była wnikliwym obserwatorem, atmosfery owego nieistniejącego już świata: „Lody spłynęły, wody wezbrane były, czarne, spienione, i jak morze pokrywały cały ten niski kraj łąk, bagien i tysiącznych strumieni. Na przystani pełno było łodzi chłopskich i ludu, przybyłego na targ z rybą, ro- gożą, drewnem, trzciną, sianem, różnym dobrem tego wodnego kraju”.

Lektura książek Rodziewiczówny daje przedsmak wielkiej przygody, budzi naturalną potrzebę skonfrontowania utrwalonych przez pisarkę obrazów z poleską teraźniejszością. Jakże chciałoby się wędrować po błotnych, dzikich łąkach zapuszczonych łozą, dotrzeć do miejsc, do których dojechać nie można, a tylko dopłynąć i cieszyć się niczym Poleszuccy „lubiący ryzykowną wędrówkę po swych błotach i lodach”, zawsze „radzi włóczędze po tych ukochanych błotnych tajniach”. Polesie, w ujęciu Rodziewiczówny, ze swoją egzotyczną przyrodą i poczciwymi ludźmi wydaje się istnym rajem, utraconą Arkadią: „Łódź odbiła bez szelestu, wpadła w ścieżynę od księżyca idącą i płynęli w tej drodze – do nieba (…). Chłopi pochylili się mocniej na wiosłach. Wpłynęli w lesistą przestrzeń; brzegi czarne były od olch i rojne od ptactwa wędrownego; kiście łóz pachniały miodem, doleciał jeden i drugi tryl, jeszcze nieśmiały, słowika (…). Znowu długą chwilę tylko ciszę tego wodnego pustkowia słychać było i szelest niewidzialnych skrzydeł ptaków czy bożych duchów (…). Na wschodzie począł blednąc błękit i słychać było szmer rosy zarannej i słaby powiew rzucił smugę miodowej woni leśnych ziół i kwiatów. Czekał świat ciepły i cichy na zorzę”.

Rodziewiczówna z wielkim pietyzmem odnosi się do mieszkańców Polesia, ukazuje siłę charakteru, prawość i uczciwość prostych ludzi, których zachowanie pozostaje w ścisłym związku z otaczającą ich przyrodą: „Lud był to dziki, ale dobry, spokojny, łagodny – rybacy wszyscy, żyjący z rzeki i bydła. Zboża siali niewiele – kosili łąki, hodowali byki, resztę czasu spędzając na wodzie z sieciami”. „Dobrze w karczmie za stołem siedzieć, – powiada jeden z bohaterów „Czaharów”, miejscowy rozbójnik, choć poczciwego serca – muzyce kazać grać, dziewki poić, czerwońcami sypać, a bywa, że człowiek grosza nie ma i trzy dni nie jadł, i lulki nie kurzył, a wypłynie na nasze wody, jak czeremszyna kwitnie, żaby rechoczą, ptak każdy darmo gra i takoż mu lubo żyć, i nawet kraść nie pójdzie”.

Moje przygody z Polesiem dopiero się zaczynają. Poleski świat jawi się w mojej wyobraźni jako rzeczywistość trochę odrealniona, kulturowo egzotyczna, tajemnicza. Ile w niej jeszcze piękna z mitycznej przeszłości, piękna wykreowanego wyobraźnią literacką Pani na Hruszowej Sprawdzę niebawem, gdy „wody wiosenne opadną już znacznie…”