Edward Chromy

Edward Chromy urodził się 4 października 1922 r. w Pińsku (rodzice Stanisław – majster ślusarz, z pochodzenia Morawianin, obywatel polski od 1926 r. – oraz Maria z domu Bucharewicz). W rodzinnym mieście ukończył siedmioklasową szkołę powszechną, a następnie uczył się przez cztery lata w szkole mechanicznej przy warsztatach stoczni pińskiej (początkowo dziennie, a po ukończeniu dwóch klas – wieczorowo). Jako uczeń działał aktywnie w harcerstwie, należał także do Związku Strzeleckiego. W tym okresie zaczęło się jego zainteresowanie lotnictwem – miał styczność z bazującymi w Pińsku wodnopłatami Schreck Rzecznej Eskadry Lotniczej, dzięki czemu zaznajomił się w sposób praktyczny z konstrukcją silników lotniczych. Zajął się także z sukcesami modelarstwem – jesienią 1938 r. zwyciężył w 5 Okręgowych Zawodach Modeli Latających, prowadził także pracownię modelarską dla dzieci pracowników stoczni pińskiej.

W chwili wybuchu wojny miał niecałe 17 lat. Po 17 września 1939 r. jego rodzinny Pińsk znalazł się pod okupacją radziecką. 15 marca 1940 r. za posiadanie broni palnej (pistoletu zabranego z rusznikarni portu krótko po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej) Chromy został aresztowany we własnym domu. Po nocy spędzonej w areszcie w Pińsku został przetransportowany do więzienia w Baranowiczach. Po trzech miesiącach pobytu tam otrzymał wyrok 5 lat łagrów. Wkrótce przewieziony został do innego więzienia w Orszy, a następnie – około lutego-marca 1941 r. – do Moskwy, gdzie trzymany był w niesławnym więzieniu na Butyrkach. Po około trzech miesiącach, latem 1941 r., został wywieziony z Moskwy na daleką północ Rosji, do łagru położonego między rzekami Uchta a Pieczora. Pracował niewolniczo przy wyrębie i cięciu drzewa, potem także przy budowie drogi. Mimo podpisanego pod koniec lipca 1941 r. układu Sikorski-Majski, gwarantującego Polakom w ZSRR amnestię, Chromy pozostał w łagrze aż do wiosny 1942 r. W marcu tego roku został zwolniony i wraz z innymi Polakami z pobliskich łagrów przewieziony samochodem do innego obozu, położonego bardziej na południe, a po spędzonym tam tygodniu transportem rzecznym do Syktywkaru, stolicy republiki Komi. Chromemu i jego towarzyszom początkowo mówiono, że zostaną wcieleni do Armii Polskiej gen. Andersa, jednakże prawie dokładnie w tym okresie ZSRR wstrzymał pomoc w rekrutacji żołnierzy polskich, a niedługo potem nastąpiła ostateczna ewakuacja Wojska Polskiego na Bliski Wschód. W związku z tym Chromego skierowano do jednego z licznych w Komi posiołków. Został wyznaczony do pracy przy wyrębie drzewa, odpowiedzialny był za ostrzenie pił. Po paru tygodniach zdecydował się na ucieczkę, mając nadzieję na odnalezienie polskich oddziałów. Wędrował drogami pieszo, żywność otrzymując w mijanych kołchozach w zamian za wykonywanie różnych prac gospodarskich. W trzecim z kolei kołchozie zdecydował się pozostać na dłużej – spędził tam jesień i zimę 1942 r.

W maju 1943 r. do kołchozu nadszedł rozkaz, by wszystkich Polaków wysyłać do powstającego w ZSRR Wojska Polskiego. Chromy wraz z kilkoma Ukraińcami został wysłany do Sielc nad Oką, gdzie formowała się 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. 4 maja 1943 r. włączony został do 1 pułku czołgów i przez 2 tygodnie służył jako mechanik słynnych T-34. 17 maja 1943 r., podczas wizyty w pułku lotnika mjr. Wacława Kozłowskiego, Chromy zgłosił się na ochotnika do przeniesienia do lotnictwa. Wkrótce w Riazaniu przeszedł pomyślnie badania lekarskie i 22 lipca 1943 r. przybył na lotnisko Grigoriewskoje, gdzie formowała się 1 Samodzielna Eskadra Lotnictwa Myśliwskiego (późniejszy 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa”). Z miejsca przystąpił do nauki teorii połączonej ze szkoleniem w pilotażu początkowym na radzieckich samolotach UT-2. Po zakończeniu tego etapu nauki pod koniec września 1943 r. zaczął latać na Jakach-1b. Przeszedł przyspieszone szkolenie myśliwskie, po którego ukończeniu 28 maja 1944 r. został razem z pozostałymi kolegami z pierwszej grupy szkolnej promowany na chorążego (pierwszy stopień oficerski w ludowym Wojsku Polskim). W połowie sierpnia 1944 r. z pułkiem został przebazowany do Polski w pobliże frontu. Gdypułkosiągnąłgotowośćbojowąsłużył w 1 eskadrze.

Pierwsze zadanie bojowe Chromy wykonał 23 sierpnia 1944 r., jego celem była osłona Iłów-2 z 611 Pułku Lotnictwa Szturmowego rozpoznających przedpole przyczółka warecko-magnuszewskiego. Był to także pierwszy lot bojowy 1 PLM „Warszawa”, a Chromy był jedynym Polakiem w nim uczestniczącym (towarzyszyli mu Rosjanie ppłk Iwan Tałdykin, kpt. Oleg Matwiejew oraz Łotysz ppor. Witold Gabis). Podczas dalszych walk w rejonie Warszawy, na Pomorzu i w Brandenburgii (operacja berlińska) Chromy wykonywał loty na osłonę Iłów-2, rozpoznanie fotograficzne, atakowanie celów naziemnych i przechwytywanie wrogich samolotów. Jako że w lotnictwie ludowego Wojska Polskiego na wzór radziecki stosowano system lotów parami, najczęściej latał on jako boczny rosyjskiego asa o polskich korzeniach, por. Wiktora Kalinowskiego. 20 listopada 1944 r. podczas rozpoznania został trafiony przez artylerię przeciwlotniczą, jednakże mimo poważnie uszkodzonej goleni podwozia jego samolotu udało mu się bezpiecznie wylądować na własnym lotnisku. 18 kwietnia 1945 r. po wykonaniu zadania fotografowania niemieckich umocnień nad Hawelą oraz rejonu Oranienburga Chromy został trafiony przez obronę przeciwlotniczą. Ponownie bezpiecznie powrócił na własne lotnisko, tym razem z poważnie uszkodzonym skrzydłem (urwana końcówka). Następnego dnia, czyli 19 kwietnia, wraz z prowadzącym z zaskoczenia zaatakował lecące na zadanie bojowe Focke-Wulfy z podwieszonymi bombami. W wyniku walki Kalinowski zestrzelił jednego Fw 190.

Od sierpnia 1944 r. do maja 1945 r. Chromy był bez przerwy na froncie, stając się jednym z najbardziej doświadczonych myśliwców pułku. Wykonał łącznie 66 lotów bojowych. Jego osobistym samolotem był początkowo Jak-1b „4”, a od stycznia 1945 r. nowocześniejszy Jak-9M „33”. Samolotami tymi opiekował się kpr. mech. Piotr Mandziuk.

Krótko po zakończeniu wojny Chromy powrócił z pułkiem z niemieckiego lotniska Möthlow do Bydgoszczy. Po pewnym czasie objął w jednostce dowództwo klucza, a potem eskadry. Od 25 października 1946 r. do 22 lipca 1947 r. był słuchaczem kursu dowódców pułków w Wojskowej Szkole Pilotów w Dęblinie. Po jego ukończeniu wrócił do 1 PLM, obejmując stanowisko zastępcy dowódcy ds. pilotażu. W grudniu 1947 r. został dowódcą 2 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego w Krakowie i pozostał nim do 1 października 1951 r., kiedy to został oddelegowany na studia w Wojskowej Akademii Lotniczej w Monino w ZSRR. 14 marca 1953 r. ukończył je, po czym dostał przydział do sztabu 7 Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego w Krakowie jako pomocnik dowódcy ds. pilotażu. 30 listopada 1954 r. został p. o. dowódcy dywizji, a od 20 października 1955 r. do 31 października 1957 r. – dowódcą 7 DLM. W latach 1945-1957 wielokrotnie brał udział jako pilot, a także organizator, w powietrznych pokazach oraz defiladach. Równolegle do pełnienia obowiązków wojskowych w latach 1952-1957 był posłem na Sejm.

1 listopada 1957 r. rozpoczął studia w Akademii Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w Rembertowie. Ukończył je 30 marca 1960 r., po czym objął obowiązki zastępcy ds. lotniczych komendanta warszawskiego Instytutu Technicznego Wojsk Lotniczych. Odpowiadał m.in. za oblatywanie nowych oraz nowo wyremontowanych samolotów – na tego typu zajęciach aż do końca swej pracy tam spędził ok. 3000 godzin. 14 lipca 1969 r. odszedł z instytutu i objął dowództwo 4 Bazy Lotniczej w Bemowie. 5 czerwca 1974 r. na własną prośbę został przeniesiony w stopniu pułkownika dyplomowanego do rezerwy.

Chromy odznaczony został Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Grunwaldu III klasy, Krzyżem Walecznych oraz radzieckim Orderem Czerwonej Gwiazdy (za czyny wojenne), otrzymał także Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Złoty Krzyż Zasługi, Brązowy, Srebrny oraz Złoty Medal za Zasługi dla Obronności Kraju oraz liczne medale pamiątkowe (za służbę powojenną). Był autorem poświęconych wojennej historii 1 PLM „Warszawa” książek „Uwaga, Messerschmitty!” oraz „Szachownice nad Berlinem”, a także licznych obrazów, przedstawiających przede wszystkim jego rodzinne strony – Polesie (wystawa prac odbyła się już po jego śmierci, w 2004 r. w Warszawie).

Pułkownik Edward Chromy zmarł 19 stycznia 2003 r. w Warszawie w wieku 80 lat. Spoczął na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Wojciech Zmyślony