Szczęśliwym zbiegiem okoliczności, we właściwym, czasie, czasie, kiedy całe Polesie jęczało pod kołami samochodów i gąsienicami traktorów meliorantów zaś przepastne i nieprzebyte bagna ustępowały przed technologicznym postępem i upartą ludzką bezmyślnością, wtedy właśnie Olmany ocalili żołnierze.

Nie, nie znaczy to, że pojedynczy żołnierze, całe roty, bataliony czy pułki ruszyły z transparentami albo i z bronią w ręku do ich obrony. Nie, przewrotu nie było. Po prostu na bagnach istniał poligon – wojsko­wy, awiacyjny poligon. I z pewnością dlatego jego ba­gnistych terenów nie ruszali melioranci. Tylko wojsko okresowo miotało tutaj rakiety, miny i bomby, które to działanie z pewnością niepokoiło zwierzęta ale nie uni­cestwiło w całości siedliska i fauny.

Olmańskie Bagna – to jeden z większych leśno-torfowiskowych kompleksów na Polesiu, który położony jest w sa­mym jego sercu, na pograniczu Białorusi i Ukrainy. Niemal cała białoruska część bagien objęta jest ochroną. W 1998 roku utworzono tutaj źakaznik krajobrazowy o znaczeniu krajowym [forma ochrony przyrody zbliżona do polskiego rezerwatu przyrody – przyp. tłum.]. Olmany są też, jednym z największych w Europie, kompleksem torfowisk niskich, wysokich i przejściowych, który do dnia dzisiejszego zacho­wał się w stanie naturalnym. Całkowita powierzchnia tere­nów przekształconych w granicach zakaznika nie przekra­cza 1%. Około 50%; zajmują lasy zaś 40% otwarte bagna. W centralnej części zakaznika, gdzie znajdują się otwarte torfowiska rozrzucone są liczne piaszczyste wysepki i wy­dmy porosłe sosnowymi lub liściastymi lasami. Powierzch­nia zakaznika wynosi ponad 94 tys. ha.

Bagno położone jest w międzyrzeczu prawostron­nych dopływów Prypeci: Lwy i Stwigi. W granicach za­kaznika znajduje się też ponad 20 jezior. Jednak więk­szość z nich jest powierzchniowo niewielka. Sieć istnieją­cych kanałów melioracyjnych jest W przewadze zniszczona całkowicie lub częściowo, dlatego też reżim wodny jest tutaj w miarę ustabilizowany. Tylko na obrzeżach masywu błot, w gorące i suche lata poziom wody znacznie się obniża.

Nasza podróż zaczęła się w wiosce o znamiennej na­zwie – Olmany. Na początku, dzięki rekomendacji mojego przyjaciela i kolegi po fachu, ornitologa Mikołaja Czerkasa, odwiedziliśmy mieszkającego tutaj dawnego leśnika, który zna błota jak sw ój własny dom. Przyszliśmy po kon­sultację i poradę, gdzie i jak najlepiej będzie przejść przez błota. Porozmawialiśmy i nieźle zdziwiliśmy go swoim widokiem – ruszyliśmy w teren.

Początkowo wszystko szło jak po maśle. Znaleźliśmy drogę wśród zmeliorowanych terenów w okolicach wsi i żwawo doszliśmy do bagna. Przeszedłszy ścieżkami między mszarami i odkrytymi bagienkami po rzędzie niewielkich piaszczystych wydm wyszliśmy na wielką otwartą przestrzeń. Przed nami było bagno Krasnoje, jed­no z dwóch największych na olmańskim leśno-torfowiskowym kompleksie. Na piaszczystej grzędzie na skraju Kra­snego postanowiliśmy zostać na nocleg.

W tym miejscu należy nieco wyjaśnić. Celem naszej wyprawy na Olmany było nie tylko oglądanie okolicz­nych krajobrazów, ale tak jak zwykle, badania nauko­we. A ściślej określenie liczebności puszczyka mszarnego. Dlatego rozbiwszy obóz, o zmierzchu wyszliśmy na liczenia. Już pierwszy wieczór okazał się dla nas uda­nym. W jednym miejscu odezwał się samiec i samica, w drugim, z wysepki porosłej sosnowym lasem, tylko samiec. Zadowoleni wróciliśmy do obozu. Tu przy kubku herbaty podzieliliśmy się wrażeniami i poszliśmy spać.

Świt

Następny dzień zaczął się dla nas o piątej nad ra­nem. Było jeszcze ciemno, gdy znów ruszyliśmy na li­czenia. Przeszedłszy kilka kilometrów co pewien czas zatrzymywaliśmy się, włączaliśmy magnetofon i nasłu­chiwali. Jednak tym razem nie udało nam się odnoto­wać „brodatki” [potoczna nazwa puszczyka mszarnego na Białorusi, pochodzi od jego białoruskiej nazwy boro- datajci kugakajka – przyp. tłum.].

Na wschodzie noc zaczęła powoli szarzeć. Niewi­doczne otoczenie, rozmyte w ciemnościach nocy powoli zaczęło przybiera coraz bardziej wyraźne kształty. Ze­wsząd dochodziło kwoktanie cietrzewi.

Nie bacząc na to, że wszyscy go czekali uważnie wypatru­jąc i nasłuchując, świt nadszedł jakby niezauważony. Jeszcze kilka minut temu prawie niczego nie było widać aż tu nagle tyle zauważasz ile czujesz, że już jest jasno. Słońce jeszcze nie wzeszło nad horyzont dlatego kontury drzew i trzcin są jesz­cze rozmyte i nad całym bagnem wiszą resztki nocnej mgły. I oto nagle wreszcie pojawia się pierwszy promień słońca i mgła od razu znika, a cała okolica pokrywa się licznymi, wiosennymi barwami. Promienie słońca początkowo lekko dotykają powierzchni, ześlizgując się niżej nad zalane wodą bagno. Potem kiedy słońce podniesie się wyżej odbijają się od wody niezliczonymi błyskami i iskrami – oświetlając, oży­wiając bagno. Słońce powoli wstaje, okolica ożywa.

Pięć rodzajów zieleni

W pierwszej połowie kwietnia, szczególnie po odej­ściu zimy w przyrodzie dominują bure i brązowo-żólte kolory – te, które zostały z ubiegłego roku. Jednak wkrótce pojawia się i zaczyna dominować zielona bar­wa, a dokładniej barwy. Dlatego, że istotnie jest ich wie­le. Surowy ciemnozielony kolor ubiegłorocznych igieł wiosną wygląda jakoś dziwnie srogo. Na tym tle zielone listki żurawiny ozdobione czerwonymi jak krople krwi jagodami skrzącymi się w promieniach słońca, wyglą­dają bardzo wesoło. A wilgotne, od delikatnie żółtawo ziclonawych do soczyście jaskrawo zielonych, mchy torfowce jakby uśmiechały się w słonecznych promieniach. Pośród mchów, tam gdzie jest więcej wody ster­czą kępki osoki, spod których niczym strzały przebijają się delikatnie „sałatowe” łodygi welnianki.

Wróciwszy do obozu zjedliśmy i poszliśmy dalej. Kiero­waliśmy się do kolejnej wysepki, która była niedaleko – gdzieś około 2 km od nas. Nasza droga biegła przez otwarte trzcino­wisko. Na razie mieliśmy przynajmniej punkt orientacyjny – ścieżkę. Ścieżka była dobrze widoczna i wśród błot wyglą­dała jak ulica w mieście. Tylko jak się potem okazało „ulica” ta prowadziła donikąd. Początkowo szliśmy ostrożnie stara­jąc się nie nabrać wody w buty. Jednak ostatnie sto metrów do wysepki przyszło nam praktycznie płynąć, bo bagno sięgało nam prawie do pasa. Jednakże słoneczna pogoda i piękno otaczającego krajobrazu znacznie przewyższało nieprzyjem­ności związane z „pływaniem” w chłodnych, kwietniowych wodach. Gdy tylko wyleźliśmy na wysepkę od razu nam się poszczęściło – zauważyliśmy gniazdo bociana czarnego. Nie­stety okazało się puste. Nieco odpoczęliśmy, spenetrowaliśmy też wysepkę, ale niczego interesującego nie znaleźliśmy, no i ścieżka na tej wysepce się zakończyła. Dokąd dalej? Spoj­rzeliśmy na mapę. Według mapy powinniśmy iść na wschód, jednak na wschodzie rozciągało się nieskończone, kwieciste bagno, na którym widać tylko niewielkie wysepki znacznie od siebie oddalone. I tylko na samym horyzoncie, jakieś 5-7 kilometrów od nas górowała ściana lasu. Bliższe nam wznie­sienie rozciągało się na południu około 1,5 do 2 km stąd. Nie mieliśmy wyjścia, „płyniemy” dalej zdecydowaliśmy i ruszy­liśmy. Bagna porosłe trzciną, których głębokość sięgała 1,5 metra, a żerdź zapadała się na 2 metry, przechodziły w mszary z torfowcem, otwarte lub porosłe sosną. Od czasu do czasu wychodziliśmy na suchsze wzniesienia. Pod koniec dnia od ciągłego chodzenia po „falującym” torfowisku już nawet przy przemieszczaniu się po stałych nawierzchniach wzniesień wydawało się, że ziemia pod nogami się kołysze. Ciekawe było to, że ścieżek praktycznie nie było, a jeśli były to prawie niewidoczne, jednak mimo to, na każdej wysepce znajdowa­liśmy szałasy zrobione przez ludzi.

Spotkanie z orlikiem grubodziobym

Podczas jednej z wędrówek między bagnami, w pobli­żu jakiejś wysepki jeden z nas zauważył wielką sylwetkę ptaka drapieżnego krążącego po niebie. Wątpliwości nie było – to był orlik. Ale który ? Wszyscy zgodnie rzucili się w kierunku wysepki a tam ułożywszy się wygodnie za­częli uważnie oglądać ptaka. Po kilku minutach obserwa­cji wątpliwości znikły. Równomierne ciemne ubarwienie, bardzo duże rozmiary, brak białych plam na zewnętrznej stronie skrzydeł – to był orlik grubodzioby. Tym bardziej, że orlika krzykliwego spotyka się na Olmanach znacznie rzadziej. Ucieszeni ciekawym spotkaniem poobserwowa­liśmy jeszcze ptaka i ruszyliśmy dalej.

Powoli bagna zaczęły się zmieniać. O ile wcześniej zwykle przeważały otwarte bagna z pojedynczymi wy­sepkami porosłymi lasem, to teraz odwrotnie – w lasach spotykało się wykrojone powierzchnie otwartych bagien, niekiedy dość dużych.

Na Olmanach przeważają lasy sosnowe, jednak i one są zróżnicowane. Sośniny zwykle zaczynają się już na torfowi­sku. Najpierw pojedyncze sosny, zwykle niewielkie, niczym krasnoludki z bajek, gnieżdżą się na niewielkich mszystych kopcach oplecionych i obsypanych wręcz żurawinami. Dalej, tam gdzie jest wyżej, bagno pokryte jest zwartym dywanem mchu torfowca, który tworzy spleję Sosny rosną tu gęściej i osiągają wysokość do kilku metrów. Kiedy idziesz takim „lasem” wszystko pod nogami się kołysze, i powierzchnia ba­gna i sosny wraz z nią. Jeszcze wyżej spleja staje się gęstsza i bardziej stabilna, sosny są tutaj mocniejsze i wyższe, rosną gęsto jedna przy drugiej. Wydaje się, że stopniowo wychodzą z bagna i na wysepkach, zwłaszcza na tych suchych, sośnina to już prawdziwy las. Las, gdzie potężne drzewa osiągają 30 metrów wysokości i pół metra średnicy. Wydaje się jakby na torfowisku drzewa chowały się pod mchem a stopniowo, bli­żej wysepek powoli wychodzą na powierzchnię czując pod sobą stabilny grunt twardej skały.

„Ogniem i mieczem”

Jednak nie wszystko na Olmanach jest tak piękne i do­bre. Uniwersalna logika natury na bagnie zakłócana jest przez człowieka, który idzie po nim z ogniem i…, nie, nie mieczem ale siekierą. Najbardziej cierpią sosnowe lasy na wyniesieniach. Na dużych wzniesieniach większość drzew wyrąbano lub spalono. I tylko wielkie czarne szkielety – martwe drzewa i pnie, świadczą o minionej potędze „wy­spowych” borów. Z wzniesień ogień rozprzestrzenia się również na torfowiska. Tam gdzie zupełnie unicestwia las pozostawia po sobie tylko pojedyncze szaro-czarne szkie­lety, tam zaś gdzie go tylko okalecza, jest szansa, że las zaleczy rany. Jednakowoż to co widzieliśmy w zachodniej i południowo-zachodniej części bagien nie da się porównać do tego co dzieje się na wschodzie. O ile na zachodzie i południu pożarzyska spotykało się wśród lasów i ba­gien, to na wschodzie i południowym wschodzie ocalałe lasy spotyka się wśród wielkich wypalonych przez pożary powierzchni. W ciągu całego swego życia nie widziałem tyle wypalonego lasu, ile widziałem w ciągu dwóch ostat­nich dni naszej wyprawy po Olmanach. Kiedy idziesz dzień, drugi a wokół Ciebie wypały: wielkie wypalone po­wierzchnie, na których nie ma już lasu. Świeżo wypalone, lub stare, na których zaczynają rosnąc młode siewki. Albo na przykład widzisz szeroką ścianę lasu, ale martwego lasu, dziesiątki i setki hektarów lasu, gdzie drzewa jeszcze stoją ale są martwe. To przygnębia.

Następny nocleg wypadł nam na wzniesieniu wśród ba­gien w uroczysku Bohatyr. Tym razem niestety liczenia nie przeprowadziliśmy na samej wysepce nic się nie odzywało, a iść nocą gdzieś w okolicę nie było możliwości, dlatego że wokół było otwarte przeważnie porosłe trzciną bagno.

Kolejny dzień zaczął się jak zwykle wcześnie. Po posiłku ruszyliśmy w drogę i od razu szczęście się do nas uśmiech­nęło. Po kilku przejściach między porośniętymi trzciną ba­gnami i zalanymi wodą wysepkami trafiliśmy na ścieżkę, która szła dokładnie w tym kierunku, w którym się udawa­liśmy. Okolica stopniowo zaczęła się zmieniać. Coraz rza­dziej spotykaliśmy wielkie obszary trzcinowisk. Naturalnie nasz szlak wiódł po sieci piaszczystych grzęd porosłych so­snowym lasem, pomiędzy którym tylko od czasu do czasu natrafiało się na otwarte bagna. Po obu stronach wzniesień las powoli „wchodził” na bagno, początkowo porosłe gęsto sosną, która stopniowo karłowaciała i stawała się coraz rzad­szą. A dalej rozciągały się już wielkie otwarte przestrzenie: po lewej bagno Krasnoje, po prawej Pohybel.

Niespodziewane spotkanie

Idąc ścieżką, nie pamiętam już kto pierwszy, zobaczył na drzewie gniazdo. Trzeba powiedzieć, że wszystkie znalezione do tej pory gniazda były puste. Dlatego bez specjalnej nadziei podnieśliśmy lornetki do oczu i początkowo aż nie mogliśmy uwierzyć temu co zobaczyliśmy! Nad gniazdem sterczała głowa ptaka! Jakiego? Wielkie rozmiary samej głowy z cha­rakterystyczną szlarą – nie można się było pomylić, na gnieździe siedział puszczyk mszarny. Wręcz nie można opisać ra­dości, jaka opanowała wszystkich uczestników ekspedycji. Oczywiście usłyszeć a może nawet zobaczyć ptaka nadzieję mieli wszyscy, ale ja w to wierzyłem. Jednak na to, że w ciągu tak krótkiego czasu i w tak ciężkich warunkach uda się znaleźć gniazdo na pewno nie miał nadziei nikt. Prócz tego dla większości uczestników ekspedycji był to nowy gatunek, to znaczy, że widzieli puszczyka mszarnego po raz pierwszy. Ekspedycję można było uważać za sukces podobnie jak i fakt gniazdowania puszczyka mszarnego na Ołmanach, który po raz pierwszy był potwierdzony jak to się mówi – dokumental­nie. Oczywiście całą radość ze znaleziska i emocje należało wyrażać cicho aby nie niepokoić ptaka.

Koniecznie trzeba było sfotografować ptaka i jeśli bę­dzie to możliwe zobaczyć lęg. Jednak wiedząc o tym, że na początku okresu gniazdowego ptak jest bardzo płochliwy i może porzucić lęg postanowiłem początkowo robić zdję­cia z sąsiedniego drzewa, a lęg oglądnąć tylko wtedy, gdy ptak sfrunie z gniazda. Sowa okazała się bardzo cierpliwa i wytrwała całą sesję fotograficzną prawie nie ruszając się, tylko cały czas uważnie mnie obserwując.

Szczęśliwi i z nowymi siłami ruszyliśmy dalej. Dzień chylił się jednak ku końcowi i przeszedłszy jeszcze kilka kilometrów po piaszczystej grzędzie miedzy biotami po­stanowiliśmy robić obóz.

Następnego dnia pognało nas nad Stwigę, Rzeka o nieszerokiej dolinie płynie wschodnim krańcem bagiennego masy­wu. Miejscami prawie cala chowała Się w lesie. Koniecznie chcieliśmy się przeprawić na drugi brzeg. Mapa pokazywała, że kilka kilometrów w dół rzeki jest most. Skierowaliśmy się do niego. Most rzeczywiście był, dość duży, jednak bardzo stary i w połowie zniszczony. Jeszcze podchodząc ku rzece, na prawym brzegu zauważyliśmy wzniesienie. Oglądnąwszy ją przez lornetki okazało się, że jest to piaszczysta wydma, która ciągnie się z południa na północ. Dlatego przeprawiw­szy się przez rzekę skierowaliśmy się w jej stronę. Wszedłszy na jeden z pagórków, z którego roztaczał się szeroki widok na okolicę, zobaczyliśmy, że dalej na północy i północ­nym wschodzie ciągnie się jeszcze kilka wzniesień. Prawie wszystkie miały nagie, piaszczyste wierzchołki, zaś u pod­staw porastał je las sosnowy złożony z pojedynczych mizer­nych sosenek lub ich niewielkich grup porastających skłony wzniesień. Jednak na najbliżej położonym nas pagórku rosły potężne dęby. Przyglądnąwszy się dokładniej przez lornetkę zauważyliśmy krzyże między dębami. Widocznie był to stary cmentarz. Gdy podeszliśmy bliżej rzeczywiście tak się oka­zało. Cmentarz niedaleko rzeki, na wzniesieniu pośród biot świadczy o tym, że kiedyś była tu wioska. Istotnie gdzieś tutaj kiedyś była wioska, która podczas tworzenia poligonu w ca­łości została wysiedlona. I tylko cmentarz stał się milczącym świadkiem tego, że kiedyś tutaj żyli ludzie.

Jeszcze wówczas gdy planowaliśmy wyprawę na Olma- ny marzeniem naszych studentów Jury i Siergieja było od­nalezienie cmentarzyska techniki wojennej, które gdzieś tutaj na poligonie się znajduje. I oto przeszedłszy nieco na południe między dwoma wzniesieniami odkryliśmy kil­ka transporterów bojowych-amfibii. Zapewne służyły one jako cele dla pocisków. Oczywiście zrobiliśmy kilka foto­grafii. Pochodziliśmy jeszcze trochę pomiędzy pagórkami i wyszliśmy na drogę, która szła we właściwym kierunku, na wschód, i ruszyliśmy nią dalej.

Droga przebiegała sosnowym lasem, a ściślej tym, co z niego zostało po pożarze. I tutaj trafiło się nam ciekawe znalezisko.

­

Powiązane artykuły:

Rykowisko

Na czym polega wyjątkowość białoruskiego ...

Nacz Bryndzowska wczoraj i dziś

Renesans bartnictwa

Udostępnij na: