W Pińsku, często nazywanym sercem Polesia, w latach 1936-1938 odbywały się 3 znane nie tylko na terenie województwa, lecz także poza jego granicami, jarmarki poleskie. Przetrwała o nich pamięć nie tylko w niewykorzystywanych dotąd zbiorach archiwalnych, ale także we wspomnieniach starych pińszczan.

W zespołach akt Starostwa Powiatowego Pińskiego oraz Zarządu Miejskiego w Pińsku przechowywanych w Archiwum Państwowym Obwodu Brzeskiego znajduje się kilka jednostek poświęconych wyłącznie organizacji i przebiegu poleskich jarmarków. W bibliotece tegoż archiwum znajduje się również broszura Jana Zygmunta Kozłowskiego p.t. Jarmark Poleski w Polsce odrodzonej (Brześć nad Bugiem, 1937) oraz Przewodnik po II Jarmarku Poleskim w Pińsku 22. VIII -5.IX. 1937 (Pińsk, 1937).

Wśród dokumentów archiwalnych ilustrujących organizację i przebieg trzech jarmarków poleskich należy wymienić: protokół Komitetu Wykonawczego organizującego I Jarmark Poleski z 21 kwietnia 1936 r., notatkę informacyjną skierowaną do wojewody poleskiego w tej sprawie wraz z prośbą o dotację w wysokości 3 tyś. zł jako kapitału obrotowego tegoż komitetu. Proponowano, aby kwotą tą obciążyć samorządy powiatowe, gdyż impreza miała posiadać charakter ogólnowojewódzki.

W aktach tych znajdują się także: statut jarmarku, określający jego cele, zadania, strukturę, finanse, a także obowiązki współorganizatorów; regulamin ustalania nagród, deklaracje kandydatów do nagród, programy i plany jarmarków, kosztorys dochodów i wydatków jarmarku, sprawozdania Komitetu Wykonawczego oraz Dyrekcji jarmarku, podziękowania za udział w jarmarku.

W aktach archiwalnych z lat 1936-1938 znajduje się korespondencja Zarządu Miejskiego w Pińsku z Komitetem Jarmarku Poleskiego oraz Urzędem Wojewódzkim Poleskim oraz innymi instytucjami na temat programu pińskich jarmarków oraz ich znaczeniu dla regionu poleskiego. Znajdują się tam również teksty artykułów przeznaczonych do publikacji. Informacje o jarmarkach były zamieszczane w gazetach: Kronika Polesia, Od A do Z Polesia.

Jarmarki, targi i bazary były organizowane w wielu miastach i osiedlach Polesia. I to systematycznie, kilka razy do roku. Jednakże omawiane jarmarki poleskie były imprezami o znacznie większych rozmiarach, odbywały się tylko raz w roku i prezentowały dorobek całego regionu. Organizatorami jarmarków poleskich były: Zarząd Miejski w Pińsku, Poleska Izba Rolnicza, Izba Rzemieślnicza w Brześciu oraz Izba Przemysłowo-Handlowa w Wilnie. Przedstawiciele ostatniej wymienionej instytucji występowali w charakterze konsultantów organizacji jarmarków.

Inicjatorzy jarmarków poleskich liczyli na to, że pokazując rezultaty, możliwości i problemy tej części kresów wschodnich zainteresują władze centralne Polski oraz kapitał zarówno prywatny, jak i publiczny gospodarką Polesia.Istniała różnica poziomu rozwou gospodarczego, społecznego i kulturalnego między województwami wschodnimi a resztą kraju. Na terenie województwa poleskiego, największego w Polsce (o obszarze ponad 36 tyś. km²) była najbardziej rzadka sieć połączeń komunikacyjnych, największy procent gruntów wymagających melioracji, największy procent nieużytków gruntów. Przeważały drobne gospodarstwa chłopskie prowadzące na wpół naturalną gospodarkę o niskim poziomie kultury rolnej. Udział przemysłu w gospodarce województwa był niewielki. Brak było kapitału na inwestycje. Istniało bezrobocie zarówno w mieście, jak i na wsi. Warunki pracy robotników były złe, a ich zarobki należały do najniższych w Polsce.

Stan gospodarki Polesia

Jak wyglądał stan gospodarki Polesia w roku przeprowadzenia pierwszego jarmarku poleskiego w Pińsku w 1936 r.

Przemysł Polesia był reprezentowany głównie przez zakłady drzewne oraz przetwórstwa produktów rolnych. Przemysł drzewny to zakłady eksploatacji lasów (151 zakładów), tartaki (70), fabryki sklejek (5), terpentyniarnie (41). Przemysł spożywczy był reprezentowany przez młyny, zarówno parowe, jak i wiatraki (369), mleczarnie (46) i gorzelnie (16). Były to w większości drobne zakłady, zatrudniające po kilku lub kilkunastu pracowników.

Rolnictwo, leśnictwo, hodowla bydła i owiec stanowiła główne źródło utrzymania ludności wiejskiej. Uzupełniały je: rybołówstwo, pszczelarstwo, ogrodnictwo i drobne rzemiosło. Handlowano na Polesiu głównie produktami rolnymi, a poza jego granice wywożono drewno, bydło, len, skórę, zioła, płótno.

Mimo wszystko gospodarka Polesia miała co pokazywać na jarmarkach. Uczestnikom jarmarków zależało na pokazywaniu i sprzedaży własnych produktów a także zdobyciu informacji o tym, jak gospodarzą i handlują inni.

Prezentowano więc wysokiej jakości produkty przemysłu drzewnego (fabryk sklejek, zapałek, tartaków, fabryk mebli), przeznaczone na rynek wewnętrzny oraz eksport, wyroby miejscowych rzemieślników – czółna i łódki poszukiwane w kraju i za granicą, buty myśliwskie z Dawidgródka, produkty z lnu, wełny, hafty, kilimy, przedmioty sztuki garncarskiej i bednarskiej, ziarno, miód. Jest to niepełny zestaw produktów wytworzonych rękami mieszkańców Polesia i przedstawiany na jarmarkach w Pińsku.

Pińsk był drugim co do wielkości miastem Polesia. W odróżnieniu do peryferyjnie położonego Brześcia znajdował się w centrum Polesia. W 1936 r. mieszkało w nim około 35 tyś. ludzi. W Pińsku pracowały 2 fabryki sklejek, duża fabryka zapałek, kilka tartaków, fabryk mebli, młynów i mleczarni. Pińsk był portem rzecznym, w którym z parowców i barek przeładowywano towary do wagonów kolejowych i transportowano w głąb kraju.

W kwietniu 1936 r. powstał Komitet Wykonawczy powołany w celu zorganizowania jarmarku. Na jego czele stanął prezydent miasta Jerzy Ołdakowski. W jego skład wchodził inż. Grzegorz Merson, odpowiedzialny za projekt techniczny i wykonawstwo prac technicznych związanych z organizacją jarmarku. W skład Komitetu wchodzili ponadto przedstawiciele urzędów szczebla powiatowego i miejskiego oraz organizacji społecznych.

Jarmarki finansował Zarząd Miejski w Piński przy finansowym wsparciu Izby Pracy. Suma wydatków związanych z przygotowaniem miejsca jarmarku, budowy pawilonów wystawowych, doprowadzeniem do porządku ulic, trawników, miejskiego parku osiągnęła 66 tyś. zł.

Tam, gdzie wcześniej znajdował się błotnisty brzeg (w miejscu gdzie Pina łączy się ze Strumieniem), umiejscowiono jarmark. Plac zajmował obszar 30 tyś. m². Był on ozdobiony trawnikami i klombami kwiatów oraz połączony specjalnym zejściem z miejskim parkiem. Zbudowano też podium dla orkiestry. Wzniesiono też budynek dla potrzeb administracyjnych jarmarku. Znajdowała się tam także poczta, telefon i telegraf.

Wystawcy towarów na jarmark winni wcześniej zgłosić swój udział. Zgoda pisemna Dyrekcji Jarmarku na podanie wystawcy była równoznaczna z podpisaniem umowy.

Opłata za miejsce na wystawie wynosiła od 5-6,5 zł (dla rzemieślników) do 13 zł za l m² (dla pozostałych wystawców). Dotyczyło to krytych pawilonów. Natomiast opłata za miejsce na przestrzeni niezabezpieczonej przed deszczem wynosiła 2 zł za m². Koszty transportu towarów i ich ekspozycji ponosili sami wystawcy. Natomiast Dyrekcja Jarmarku podjęła starania w sprawie uzyskania zniżek opłat kolejowych, a także udzielała pomocy w organizacji transportu z dworca kolejowego oraz portu rzecznego na miejsce. Każdy uczestnik wystawy otrzymywał dwa bezpłatne bilety wejściowe na teren jarmarku.

Na wystawców czekały nagrody konkursowe. Przydzielał je Komitet Wykonawczy Jarmarku na mocy decyzji Sądu Konkursowego.

Skład Sądu Ustalał Komitet po zapoznaniu się z opiniami Izby Przemysłowo-Handlowej, Rzemieślniczej i Rolniczej. Komisja mogła zapraszać na swoje posiedzenia ekspertów z głosem doradczym z różnych dziedzin przemysłu, handlu, produkcji rolnej, rzemiosła, kultury i sztuki. Zwycięzcy otrzymywali złote, srebrne i brązowe medale a także dyplomy i pisma z podziękowaniami za udział w wystawie.

Pierwszy Jarmark Poleski . 15-31.08.1936 r.

Pierwszy jarmark odbył się w dniach 15-31 sierpnia 1936 r. W jarmarku było 6 działów: rzemieślniczy, przemysłowy, przemysłu ludowego, handlowego, rolniczego i sztuki.

W dziale rzemiosł prezentowało swoje wytwory 55 producentów. Występowały tu wytwory rymarstwa, stolarstwa, meblarstwa, szewstwa, garncarstwa, rzemiosła skórnego, odzieżowego, kowalskiego. Wystawiano także zegary, młotki, instrumenty muzyczne, witraże kościelne i inne towary. Duża ilość wystawców z tego działu otrzymała nagrody konkursowe.

Dział przemysłowy przedstawiały produkty z fabryk sklejek i zapałek znajdujących się na Polesiu, a także sieci rybackie z Warszawy, galanteria z Lwowa, wyroby z żelaza z Katowic, obuwie z Chełma i inne. Nagrody z tego działu otrzymali: bracia Lurie właściciele fabryki sklejek z Pińska oraz firma Śląsk z Katowic (srebrne medale). Natomiast złote medale otrzymali: fabryka sieci rybackich z Warszawy Ibis, fabryka sklejek Union z Horodyszcza w powiecie pińskim.

Eksponaty przemysłu ludowego były prezentowane różnymi tkaninami o charakterze regionalnym.

W dziale handlowym prezentowane były towary spółdzielni spożywców Społem, a także firm handlowych z Warszawy, Brześcia, Lwowa, Stolina i Bielska. Wystawione tu były materiały tekstylne oraz wyroby z żelaza, papieru i inne.

Dział rolniczy prezentował produkty rolne oraz z dziedziny rybołówstwa i pszczelarstwa.

Bardzo reprezentatywnie przedstawiała się część jarmarku, w której występowały produkty z majoratu ks. Karola Radziwiłła z Dawidgródka. Obszar majątku w przeważającej części zajmowały lasy – około 51 tyś. ha. Ich produkcja dawała przeszło 16,5 tyś. m³  drewna rocznie. Przy eksploatacji lasów zatrudnionych było bardzo wielu pracowników. Na wystawie prezentowany był torf i kaolin, złoża których odkryto w dużej ilości na obszarze majoratu. W majątku działało 12 zakładów produkcyjnych: tartaki, gorzelnie, terpentyniarnie, cegielnie, młyny i inne. Ich produkcja również była eksponowana na jarmarku.

Majątki ziemskie, kółka rolnicze oraz spółdzielnie dostarczyły na wystawę dużą ilość różnych gatunków zwierząt hodowlanych, czworonożnych i ptactwa, ryb z jezior i rzek, sieci rybackich i innych produktów używanych na wsi poleskiej.

W pawilonie sztuki prezentowane były rzeźby B. Świtycz-Widackiej z Krakowa, obrazy olejne i akwarele malarza Jana Dymicza z Pińska, witraże i dzieła sztuki ceramicznej Fiodora Lawrowa. B. Świtycz-Widacka otrzymała złoty medal, J. Dymicz – srebrny, zaś F. Ławrow – brązowy.

Spośród wystawców na I Jarmarku Poleskim – 37 było z Pińska, 6 – z terenu powiatu pińskiego, z innych powiatów Polesia – 49, z innych obszarów Polski – 12 osób. Łącznie było 104 wystawców. Wystawę zwiedziło 21.037 osób. Nagrody otrzymało łącznie 64 osób.

W warunkach jarmarku zorganizowano 2 mecze piłki nożnej, dożynki, wodne regaty, ogniska harcerskie, tańce ludowe z fajerwerkami.

W ramach jarmarku sprzedano dużo towarów wytworzonych na terenie Polesia, zostały nawiązane kontakty handlowe.

Jeśli I Jarmark Poleski był pierwszą nieśmiałą próbą prezentacji produkcji gospodarczej województwa, to już II Jarmark w 1937 r. dawał pełne odbicie całokształtu życia gospodarczego Polesia.

Honorowy patronat nad jarmarkiem objął wojewoda poleski! W skład Komitetu Wykonawczego wchodzili: prezydent Pińska Jerzy Ołdakowslo (przewodniczący), starosta powiatowy piński Kazimierz Łyszczkowski, sekretarz Wydziału Powiatowego (organu wykonawczego Sejmiku Powiatowego) Władysław Sochnacki, także przedstawiciele Rady Miejskiej w Pińsku, Okręgowej Izby Przemysłowo-Handlowej w Wilnie, Poleskiej Izby Rolniczej i Rzemieślniczej. Dyrektorem jarmarku był Tadeusz Dołęga-Komieński, dawniej administrator majątku ziemskiego, przewodniczący Zarządu Wojewódzkiego Kółek i Organizacji Rolniczych, posiadający duże doświadczenie w pracy społecznej.  Organizacją jarmarku zajmowali się również: architekt miejski, plastycy, kreślarze, ogrodnicy.

Na całym obszarze Polesia władze administracyjne powiatów, miast i gmin przy udziale przedstawicieli poszczególnych form, organizacji społecznych i szkół zawodowych zajmowali się wyborem eksponatów na wystawę. Jarmark odbył się w dniach od 22 sierpnia do 5 września 1937 r. na placu rynkowym koło klasztoru jezuitów. Jarmark był szeroko rozreklamowany w prasie. Szczegółowe informacje o nim znajdowały się w przewodniku.

 

II Jarmark Poleski w Pińsku. 22.08-05.09.1937 r.

W przewodniku tym były wymienione osoby i firmy prezentujące na jarmarku swoje produkty. Występowała reklama tych firm. Przewodnik zapraszał uczestników jarmarków do zwiedzania Muzeum Polesia przy ul. Kościuszki 31.

Eksponaty były prezentowane w 5 działach: reprezentacyjnym (ogólnym), poleskich rzemiosł, rolniczym, przemysłowym i handlowym.

Na II Jarmarku dominowała produkcja rolna. Eksponaty pochodziły z wzorcowych gospodarstw, prowadzonych w oparciu o najnowszą technologię. Było to wezwanie do przemian w rolnictwie.

Dużo miejsca na jarmarku zajmowała produkcja rzemieślnicza. Zdobyła ona sobie uznanie w kraju i za granicą. Na Polesiu działało około 13 rys. zakładów rzemieślniczych, a wśród nich około 2,8 tyś. szewskich oraz 2,4 tyś. krawieckich. Istniała w Dawidgródku spółdzielnia szewska, produkująca nieprzemakalne buty myśliwskie oraz obuwie sportowe. Prezentowano meble, drewniane przedmioty użytku domowego, łódki, beczki, gont, towary tekstylne, hafty, tkaniny lniane, odzież, pobielane i niepobielane (cyną) naczynia kuchenne, słowem wszystko to, co od dawna umieli produkować poleszucy, wszystkich gałęzi przemysłu ludowego, tradycyjne produkty kultury Polesia. Wszystko to stanowiło ozdobę Polesia.

Przemysł Polesia był prezentowany przeważnie produktami zakładów obróbki drewna, drewnem budowlanym, sklejką, zapałkami. Wyroby te znajdowały już wówczas uznanie w Polsce i w Europie.

Uczestnicy jarmarku zdobyli cenne informacje o sposobach nowoczesnej gospodarki. Organizatorzy jeszcze raz pokazali przedstawicielom prywatnych firm oraz władz państwowych i samorządowych możliwości gospodarcze Polesia. Cel był jeden -zdobyć środki finansowe na inwestycje, które stworzą na Polesiu lepsze warunki do rozwoju produkcji, poszerzą rynek zbytu, stworzą nowe miejsca pracy. Podjęto uchwałę o kontynuowaniu w Pińsku dorocznych jarmarków poleskich.

III Jarmark Poleski 15.08-04.09.1938 r.

11 lutego 1938 r. Komitet Wykonawczy Jarmarku w podobnym składzie osobowym, jak w 1937 r. podjął uchwałę w sprawie organizacji III Jarmarku Poleskiego w Pińsku.

Cel tego Jarmarku był podobny, jak poprzednich dwóch. Równocześnie stwierdzono, że poprzednie jarmarki były raczej wystawami niż jarmarkami. Za mało dokonano na nich transakcji handlowych, a nawiązane kontakty nie przyniosły dopływu kapitału inwestycyjnego w większych rozmiarach.

Dyrektorem III Jarmarku poleskiego został wójt gminy Pogost Zagrodzki powiatu pińskiego Henryk Połoński. On to 12 maja 1938 r. na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego przedstawił plan organizacji jarmarku. Plan przewidywał organizację imprez turystycznych, koncertów i wycieczek przez cały czas trwania jarmarku. Planowano zorganizowanie wodnego karnawału, wycieczek do zakładów przemysłowych dożynek. Kosztorys organizacji jarmarku wynosił 24.503 zł. Dochody i wydatki bilansowały się. Rozpoczęto daleko zakrojoną popularyzację jarmarku. W warszawskiej, poznańskiej, wileńskiej i pomorskiej prasie ukazało się łącznie około 400 artykułów i informacji. Dyrektor jarmarku kilkakrotnie wyjeżdżał do Warszawy, Poznania Torunia, Gdyni i Brześcia, aby zachęcić poszczególnych przedsiębiorców do udziału w jarmarku.

Jarmark odbył się w okresie od 15 sierpnia do 4 września 1938 r. Występowały w nim następujące działy: ogólny, przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy, rolniczy, myśliwski, rybacki, rzemiosł ludowych oraz rozrywkowy.

Tak jak na poprzednich jarmarkach, występowały tu produkty zakładów drzewnych, włókienniczych, meble, sprzęt drewniany, wyroby ze skóry, tkaniny lniane, wytwory przemysłu spożywczego, produkty garncarskie, kosmetyczne. Prezentowane były również produkty rolne, ogrodnicze. Na wystawie prezentowano bardziej dorodne okazy koni i krów, a także innych zwierząt domowych. Był też odrębny pokaz psów myśliwskich. Eksponowano proces czystki lnu, tkania na dawnych i obecnych wrzecionach. Prezentowano sprzęt rybacki oraz różne gatunki ryb z poleskich rzek i jezior.

W okresie poprzedzającym jarmark przeprowadzono remont pawilonów z poprzednich wystaw, lepiej zagospodarowano plac, zbudowano nowy pawilon myśliwski.

Wystawcy otrzymali znaczne sumy ze sprzedaży swych towarów. Niektórzy z nich otrzymali również złote, srebrne i brązowe medale, dyplomy i listy pochwalne.

Podjęto starania w kierunku zorganizowania w Pińsku w 1939 r. – IV Jarmarku Poleskiego. Biorąc pod uwagę doświadczenia z 1938 r. określono jego kosztorys na 23.202 zł.

I chociaż IV Jarmark Poleski nie odbył się, trzy jarmarki pokazały możliwości gospodarcze województwa. Były też dowodem tego, że miejscowe władze państwowe i samorządowe, organizacje społeczne, prywatne przedsiębiorstwa i w ogóle mieszkańcy Polesia podejmowali działania na rzecz rozwoju regionu, pokonując trudności gospodarcze i pasywność psychologiczną.

Niestety, nie doszło do zorganizowania IV Jarmarku Poleskiego w Pińsku. Na przeszkodzie stanęły tragiczne wydarzenia września 1939 r.

 

Dr Tamara Kabot, Brześć

Foto Louise Arner Boyd