Wybitny białoruski i polski historyk oraz poeta Adam Naruszewicz (1733-1796), który urodził się w Pińsku, został w czerwcu 1790 roku mianowany na stanowisko biskupa łuckiego i brzeskiego. Jego rezydencja mieściła się w miejscowości Janów Podlaski, położonej na lewym brzegu zachodniego Bugu, 25 wiorst od Brześcia. Przez sześć lat Naruszewicz prowadził życie kościelne na Polesiu i Podlasiu, podejmując wiele wysiłków, aby ludność powierzonych mu terenów poparła Konstytucję 3 Maja. Opowiemy o tej stronie jego działalności w oparciu o prace polskich badaczy: „Biskup Adam Naruszewicz i jego działalność w okresie Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja” Henryka Mierzwińskiego i „Pobyt Adama Naruszewicza w Janowie Podlaskim w świetle jego listów” Janiny Chmiel.
Reformy Sejmu Czteroletniego nie znalazły pełnego poparcia wśród szlachty, podobnie jak w kręgach magnackich. Tak było w województwie brzeskolitewskim. Różnica poglądów istniała nawet w poszczególnych rodzinach. Przykładem jest województwo brzeskolitewskie, „zdemoralizowane” oporem przeciwko reformom księżnej, województwa mścisławskiego, byłej kochanki króla Elżbiety Sapiehy, która podżegała miejscową szlachtę przeciwko Konstytucji. Jak wynika z listu króla Stanisława Poniatowskiego do Generalnego Inspektora Wojsk Pawła Grabowskiego, z powodzeniem sprzeciwiał się jej syn – Kazimierz Nestor Sapieha. Nie wszystkie wiadomości z województwa brzeskolitewskiego były złe. O dobrych wydarzeniach do obozu reformistycznego donosili Generalny Inspektor Wojsk P. Grabowski i biskup A. Naruszewicz (pisał do króla: „Nasze tu województwo […] w tych dniach oświadczy WKM – ci dziękczynienie i ukontentowanie swoje […]. Była u mnie komisja cywilno-wojskowa i o tym mnie zapewniała”).
Biskup A. Naruszewicz, podobnie jak król i inni patrioci, należał do zagorzałych zwolenników nowej Konstytucji. Po jej zatwierdzeniu wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, utworzonego w maju 1791. Po przyjęciu Konstytucji na polecenie Naruszewicza w całej diecezji łuckiej odbyły się modlitwy dziękczynne. Prowadzili je również bazylianie i protestanci, którzy zwracali się do swoich parafian w duchu poparcia dla Konstytucji. Uczniowie maszerowali po miejscowościach, recytując wiersze i śpiewając specjalnie skomponowane z tej okazji piosenki. Na 14 lutego 1792 roku powołano sejmiki poselskie, na których szlachta miała określić swój stosunek do Konstytucji 3 Maja. Księżna Elżbieta Sapieha wraz ze swoim kochankiem Józefem Meżejewskim nadal nastawiała szlachtę województwa brzeskolitewskiego przeciw Konstytucji. O tym kochanku mówiono: „Uczuciami związany jest z księżną, materialnie – z ziemiami w Sławatyczach, a politycznie – z Branickimi”. Agitacji tej zdecydowanie sprzeciwiał się biskup A. Naruszewicz wraz ze swoimi księżmi. Swoje obserwacje regularnie wysyłał królowi. W jednym z listów uspokajał króla, informując, że szlachta jest zadowolona: „[…] Tak z prawa o starostwach jak i o sądach ziemiańskich, że nabiera stąd coraz więcej smaku w Konstytucji […] i spodziewać się przy lasce Boga, że się wszystko zupełnie zaspokoi […]”.
Biskup Naruszewicz czerpał wiedzę o nastrojach od „swoich” ludzi, zarówno duchownych, jak i świeckich. Przekonywał go m.in. chorąży piński Ignacy Kużeniecki, że na sejmiku powiatowym będzie spokojnie i na podobną sytuację należy liczyć także w Kobryniu i Brześciu. Większość obywateli brzeskich (urzędników szlacheckich i komisarzy cywilno-wojskowych) była gotowa poprzeć na sejmikach Konstytucję. Ponadto biskup Naruszewicz uważał, że warto jednak coś zrobić w stosunku do tych, u których można jeszcze znaleźć „jakieś skryte do przeszłego nierządu przywiązanie”. Warto też było, zdaniem biskupa, skłonić marszałka Kazimierza Nestora Sapiehę (był w tym okresie starostą brzeskolitewskim), aby ten jeszcze bardziej skłaniał swoich przyjaciół do poparcia Konstytucji, a tym samym sparaliżował negatywną działalność matki. Uważał również, że należy zobowiązać podkomorzego brzeskolitewskiego Zenona Wisłoucha do poparcia Konstytucji, ponieważ będzie on odgrywał wiodącą rolę na sejmiku brzeskim. Doradzał królowi, jaką taktykę należy zastosować.
W swoich listach do Stanisława Augusta biskup wyrażał obawy o stosunki szlachty z podkomorzym kobryńskim Stefanem Rajskim, który był kalwinistą i w tym czasie stał na czele powiatu kobryńskiego. Naruszewicz napisał: „trudności względem Rajskiego ode mnie przewidziane są prawdziwe”. Z poniższego listu dowiadujemy się, że rozsądek szlachty zwyciężył. Rajskiemu dość łatwo udało się przekonać ją do uroczystego złożenia przysięgi Konstytucji.
Po pokonaniu licznych przeszkód Konstytucja została przyjęta również w Brześciu. Niezadowolonych nieco uspokoiły listy królewskie, które na polecenie króla rozprowadzał po województwie brzeskim marszałek Sapieha. Umiejętnie pokonał rywali brzeskolitewski sędzia (asesor sejmiku) Jan Włodek. Posłowie, z wyjątkiem trzech sędziów i kilku komisarzy, zdecydowanie poparli Konstytucję.
Wysiłki zwolenników Konstytucji, a zwłaszcza niestrudzona praca biskupa A. Naruszewicza, dały pozytywne wyniki nie tylko na Polesiu i Podlasiu. Spośród 34 sejmików prowincji litewskiej, rosieński jako jedyny nie podjął decyzji, a trocki i eiszycki sprzeciwiły się Konstytucji. Aż 29 sejmików dziękowało królowi i Sejmowi za uchwalenie Konstytucji, wysyłając delegacje, listy i aprobaty.
Aleksander Iljin
Powiązane artykuły:
