(1844-1927)
Józef Pius Dziekoński (1844-1927), był jednym z głównych przedstawicieli historyzmu w architekturze polskiej. Po ukończeniu szkoły realnej w Warszawie w 1860 wstąpił do Szkoły Sztuk Pięknych. Następnie w 1866 wstąpił do Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, gdzie w 1871 uzyskał stopień architekta artysty klasy III. W 1902 roku uzyskał tytuł akademika. Wyspecjalizował się głównie w architekturze sakralnej. Był przedstawicielem i prekursorem nurtu zw. stylem wiślano-bałtyckim, uznawanego przejściowo za polski styl narodowy. Budowle w tym stylu to ceglane, trójnawowe bazyliki z transeptem, o wysokich, ażurowych wieżach w fasadzie. Charakterystycznym elementem są trzy ostrołukowe, strzeliste portyki ozdobione mozaikami. Wzorcowym przykładem tego stylu jest kościół św. Floriana w Warszawie.
W swoim dorobku Józef Dziekoński posiadał kilkadziesiąt projektów zrealizowanych, dobudowań, przebudów obiektów sakralnych oraz prac konserwatorskich na ziemiach polskich. Jego projektu odnajdujemy również obiekty na Kresach. Dużo światłą na temat jego twórczości rzucił Andrzej Majdowski w pracy pt. „Budownictwo kościelne w twórczości projektowej Józefa Piusa Dziekońskiego (1844-1927)”.
Wśród potwierdzonych zrealizowanych projektów kościołów na kresach wymienić należy: dwa kościoły na Grodzieńszczyźnie w Mścibowie i w Zelwie, dwa kościoły na Żmudzi: w Stulgach i Szyłelach oraz kościół w Baku (Azerbejdżan).
W obwodzie grodzieńskim zrealizowanie zostały dwa projekty Józefa Dziekońskiego.
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Mścibowie
Kościół parafialny dekanatu wołkowyskiego założono tu w 1485 roku. Według innych źródeł kościół w Mścibowie – poświęcony pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela – założono dzięki fundacji królowej Bony Sforza. Starożytny drewniany kościół został spalony przez wojska szwedzkie w 1700 roku podczas Wojny Północnej. Świątynię odbudowano jako drewnianą w 1715 roku z funduszy ówczesnego mścibowskiego starosty Kazimierza Ogińskiego. W 1770 roku kościół został zrekonstruowany. Nowy kościół z czerwonej cegły według projektu Józefa Dziekońskiego zaczęto budować 26 lipca 1910 roku, a skończono w 1922 roku. Budowano ze środków parafian staraniami ks. Marka Buraka, honorowego kanonika wileńskiej kapituły i proboszcza kościoła z 1909 roku (ks. Burak został rozstrzelany przez faszystów 15 lipca 1943 r. w lesie obok Swisłoczy; w 1945 r. Jego szczątki pochowano w kościele w Mścibowie). Nowo zbudowana świątynia została konsekrowana pod historycznym wezwaniem św. Jana Chrzciciela przez wileńskiego arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego dn. 22 maja 1932 roku.
w 1938 r.
oraz obecnie
Kościół p.w. Św. Trójcy w Zelwie
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1460 roku w związku z fundacją kościoła katolickiego. Projekt kościoła powstał w 1910 roku. Świątynię budowano w latach 1910-1913.
Parafia Trójcy Przenajświętszej w Zelwie leży w dekanacie słonimskim diecezji grodzieńskiej. Prowadzona jest przez misjonarzy klaretynów.
Dwa kolejne kościoły powstały na Żmudzi (obecnie na Litwie). Na obszarze dawnej Laudy.
Kościół p.w. św. Antoniego w Stulgi (Stulgiai) obecnie p.w. św. Mateusza
Położony jest w okręg szewelskim. Zatwierdzenie projektu nastąpiło w 1900 roku. Budowa kościoła trwała do 1910 roku.
Kościół p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny w Szyłelach (Šilales), obecnie pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu
Położony jest w okręgu tauroski. Projekt powstał w 1897 roku. Świątynia była budowana w latach 1905-1909.
Jeden kościół projektu Józefa Dziekońskiego był wybudowany w dalekim Azerbejdżanie.
Kościół p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny w Baku
Azerbejdżan jest krajem, w którym dominuje dzisiaj religia muzułmańska. Od XVII wieku prowadzona była tam również działalność misji katolickich.
Pierwsze świątynie katolickie zbudowane przez Polaków na Kaukazie powstały już w pierwszej połowie XIX wieku przy garnizonach, w których stacjonowali Polacy odbywający służbę w garnizonach na ziemiach azerskich.
W drugiej połowie XIX wieku duże skupiska Polaków nadal istniały w miejscach stacjonowania jednostek wojskowych. Najliczniejsza stała polska kolonia na ziemiach dzisiejszego Azerbejdżanu powstała wówczas w Baku. Dla Polaków mieszkających w tym mieście ważne znaczenie miała troska o potrzeby religijne. Początkowo zaspokajali je kapelani wojskowi i księża dojeżdżający z Tbilisi (wtedy Tyflis). Z rozwojem katolickiego duszpasterstwa wojskowego, którego siedziba znajdowała się w miejscowości Biały Klucz, związane było wybudowanie w Baku pierwszej kaplicy katolickiej w latach sześćdziesiątych XIX wieku.
Starania o pozwolenie na budowę kościoła w Baku nabrały siły po 1882 roku. Po 1900 roku parafia katolicka w Baku została zatwierdzona przez ówczesne władze.
Mimo braku poparcia ze strony państwa rosyjskiego parafia katolicka w Baku rozwijała się dynamicznie. Świadczy o tym nie tylko wzrost liczby parafian (1893 – 693 osoby), ale także forma wystąpień do władz i kontynuowanie zbierania środków na budowę kościoła. Listy kierowane wtedy do władz w sprawie budowy kościoła miały charakter petycji.
Według danych wizytatora kościołów katolickich na Kaukazie parafia bakińska liczyła w 1904 roku już 1570 wiernych. Budowa kościoła w Baku rozpoczęła się w 1909 roku i trwała do 1912 roku. Zaprojektowany przez architekta Józefa Dziekońskiego kościół, był jednym z najpiękniejszych budynków w Baku. Położony w centralnej dzielnicy Baku kościół katolicki został szybko nazwany przez mieszkańców miasta „polskim kościołem”. W 1919 roku parafia liczyła już 2600 wiernych.
Gdy w 1922 roku powstała Zakaukaska Federacyjna Republika Radziecka, w latach 1931-1934 kościół został rozebrany. W 1948 roku na miejscu świątyni wybudowano Pałac Kultury im. F. Dzierżyńskiego.
Odrodzenie parafii nastąpiło po upadku Związku Sowieckiego. Oficjalnie parafia została zarejestrowana w 1999 roku. Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Baku został konsekrowany 29 kwietnia 2007 roku.
Wśród innych obiektów sakralnych na kresach, które były rozbudowywane, przekształcane, konsekrowane przez Józefa Dziekońskiego należy wymienić należący do dekanatu w Równem w diecezji łuckiej kościół p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny w Korcac oraz słynny kościół p.w. św. Anny w Wilnie.
Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej zaplanowano budowę ogromnego gmachu wzorowanego na kościele św. Floriana w Warszawie, kościoła w Mińsku (Litewskim). Budowlę planowano na przedmieściu zwanym Złotą Górą. Nie zdołano zgromadzić środków materialnych na budowę przed wybuchem wojny.
W pracy wykorzystano: opracowanie „Andrzej Majdowski w pracy pt. „Budownictwo kościelne w twórczości projektowej Józefa Piusa Dziekońskiego (1844-1927)”, W-wa 1995; foto: fotopolska.pl, rodzima.org, gogle.pl maps.
Wojciech Kobylarz
Powiązane artykuły:
