Aktualność tematu wynika, z jednej strony, z braku w pisemnych źródłach systemowej rozszerzonej analizy kartograficznej i materiałów informacyjnych, z drugiej zaś, z faktu istnienia bogatych zasobów archiwalnych rozsianych w archiwach w kraju i za granicą. Setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości i związane z tym uroczystości obudziły pozytywną falę zainteresowania historią, historiografią, źródłami. Wraz z otwarciem archiwów w różnych krajach, odtajnieniem materiałów, wolnym, choć czasem utrudnionym dostępem do nich oraz dzięki zasobom internetowym, pojawiło się wiele ciekawych informacji, które są warte upowszechniania.

Celem mojego artykułu jest przede wszystkim popularyzacja historii rodzimego Polesia i jego części – mojej małej Ojczyzny – Łunińca, a także nowe spojrzenie na zabytki architektury, historii i urbanistyki. W zakresie krajoznawczym i turystycznym warto zachęcić młodzież, studentów, uczniów do badania tego szerokiego spectrum materiałów, które udostępniają archiwa i literatura historyczna, do znalezienia swojej tematyki, pomocy w uporaniu się z metodycznym, multilingwistycznym materiałem.

 

PLANY I ROZWÓJ WSI ŁUNINIEC

 

Ulice i zaułki pojawiły się w Łunińcu wtedy, gdy pojawiła się sama wioska, później większa wieś, a w 1921 roku – miasto: Mały Łulin – Łuliniec – Łuniniec (pierwsza wzmianka pojawia się w 1449 roku), postęp i rozwój którego Czytelnikowi są już dobrze znane z 2 numeru kwartalnika «Echa Polesia» za rok 2018.

Kiedy Łuniniec po raz pierwszy pojawił się na mapach? Możemy przypuszczać, że w wieku XIX. W Państwowym Archiwum Historycznym Republiki Białoruś (PAHRB) w Mińsku przechowywana jest duża kolekcja map Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeczypospolitej, Imperium Rosyjskiego. Tam zachowała się najstarsza mapa, na której znajduje się nazwa Łuniniec – to mapa dawnych posiadłości Dziatłowickiego klasztoru męskiego z 1867 r. (Łuniniec wymieniony jest nawet w dokumentach rejestrowych z lat 1843-1855 jeszcze jak Łuliniec).

W latach 70. XIX wieku na wielu rosyjskich i polskich, a nawet niemieckich sztabowych mapach wojskowych wyraźnie jest zaznaczona wieś Łuniniec Łunińskiej parafii powiatu pińskiego mińskiej guberni. We wsi wówczas zamieszkiwało 355 mieszkańców – 91 dworów.

Map i planów wsi Łuniniec sprzed roku 1886 nie znalazłem, ale mogę przypuszcać, że już w tym czasie wokół głównego obiektu – cerkwi – powstały 3 główne ulice, które później, w latach 1890-1900 otrzymały nazwy Cerkiewna, Starosielska і trochę dalej – Legowo. Nazwy mówią same za siebie. Potwierdzają to przepuszczenie granice wsi Łuniniec gminy Łunin powiatu łuninieckiego na planach Łunińca z lat 1924-25.

Prawdziwą rewolucją dla niewielkiej wioski była budowa w latach 1883-1886 stacji Łuniniec 3. klasy, obliczona na przepustowość 10 – 14 (1886) pociągów dziennie, która połączyła w dn. 30.12.1884 Pińsk – Łuniniec – Baranowicze – Wilno, w roku 1885 Łuniniec – Równe, a następnie w 1886 r. Łuniniec – Homel. Budowa miała miejsce na ziemiach Każangródeckiego właściciela ziemskiego Niemirowicza-Szczytta.

Tworzenie stacji Łuniniec znalazło odzwierciedlenie w szczegółowych planach budowy i rekonstrukcji stacji Łuniniec z lat 1886-1911, znalezionych przeze mnie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Petersburgu. Koncepcyjnie Łuniniec końca XIX wieku przedstawiał sobą wieś z dominującą architektonicznie cerkwią prawosławną, ulicami: Cerkiewną, Starosielską, Błotną (wywodzące się od znakomitego Saraj-Błota), Legowo; stacją Łuniniec i osiedlami kolejowymi Zalesie i Bachanowo. W latach 1884-1899 w koncepcję «stacja – wieś» wpisała się na trwałe «warstwa łącząco-pośrednia» miejskiej żydowskiej rzemieślniczo-handlowej zabudowy, co widać wyraźnie na kolorowym planie Łunińca z 1899 r. z PAHRB w Mińsku.

Wróćmy do planów budowy i rozbudowy stacji Łuniniec. Została ona przeprowadzona na jasnych i ściśle określonych zasadach. Budowa stacji Łuniniec była, bez wątpienia, świetną i heroiczną kartą w historii Łunińca. Zasługuje ona na osobną dużą konferencję oraz projekt, który lekką ręką chcę nazwać «296. wiorsta» (1 wiorsta: ‘верста’ ros. = 500 sążni = 1066,8 m – dawna (niemetryczna) rosyjska miara długości – przyp. red.). Te 296 wiorst (315 km 773 m koleją pomiędzy Wilnem i Łunińcem) «Wileńsko – Sarnskiej» kolei stały się tą osią, grzbietem, na którym na zasadach praktycznie supersymetrii zbudowano najpierw stację, a potem miasto.

Spójrzmy na plan stacji «Łuniniec» z 1886 roku. Jest na nim 296. wiorsta drogi: Wilno – Równe; praktycznie nowy, jeszcze drewniany dworzec. 1 peron pasażerski і 2 pomocnicze. Warsztat kolejowy z zajezdnią i obrotówką na 8 parowozów oraz praktycznie zachowany do dziś system wodociągowy stacji. Obok wsi Łuniniec utworzony został plac, którego charakterystyczne kontury zachowały się do czerwca 1944 r. Na dzień 21.03.1886 r. zbudowano 7 budynków kolejowych (widocznych, jeśli stać przodem do dworca): 3 – po lewej stronie, 2 – po prawej, z których zachował się jedynie budynek stacji «Łuniniec» – dom kolejowy nr 4 i 2 domy od strony Zalesia. Później będzie przebiegał nad nimi most dla pieszych. Z lewej strony, w pewnej odległości od dworca w kierunku Pińska są niewielkie baraki dla żołnierzy.

1897 rok. Minęło 11 lat. Stacja «Łuniniec» jest już pełnowartościową stacją węzłową. Po prawej stronie drewnianego dworca zostało dobudowane kamienne pomieszczenie pomocnicze. Wybudowano także kolejne koło obrotowe w okolicy dzisiejszego Klubowego Zaułka. 22 domy kolejowe, głównie drewniane, rozmieszczone już nie z taką precyzyjną symetrią po bokach 296. wiorsty Również w pamięci łuninczan zachowały się kamienny budynek łaźni kolejowej, warsztat naprawczy, magazyny. Istniała odrębna kolej do «Drewnianego Dwora» (magazynów drów i węgla), który po 10 latach przekształci się w «Szpitalną Górkę», i przejście drogowe Łuniniec – Każangródek z 2 grupami torów kolejowych. W 1897 roku w Łunińcu było już 586 domów, 3185 mieszkańców, z których 1000 to pracownicy i członkowie rodzin kolejarzy. We wsi Łuniniec mieszkało też 293 Żydów.

Pierwszy całościowy plan Łunińca, na którym połączone ze sobą zostały: wieś Łuniniec, stacja «Łuniniec» i «warstwa łącząco-pośrednia», która stała się centralną częścią miasta, datowany jest na 1899 rok.

Widoczny jest na nim już kamienny dworzec z przejściem dla pieszych i przejazdem w pobliżu cmentarza prawosławnego przy ulicy Cmentarnej (obecnie Parkowa) w kierunku obecnej ulicy Smoleńskiej. Jest już w pełni ukształtowana kolonia kolejowa na przedmieściu Zalesie i powstaje rejon Bachanowa. Są cmentarze wszystkich trzech wyznań, na katolickim znajduje się drewniana kaplica – kościół. Obok prawosławnego – Dom Ludowy ze strażą pożarną i wieżą strażacką, cmentarz żydowski – na Bachanowie. Wyraźnie zarysowuje się ulica Fabryczna z rurą Zakładu (Fabryki) Impregnacji Pokładów Kolejowych. Ulice jeszcze nie mają nazw, co nie wyklucza użycia przez miejscową ludność nazw potocznych: Cerkiewna, Starosielska i Legowo – już istniały. Zakładam, że w tym czasie ukształtowała się jeszcze jedna łuniniecka ulica, mająca oryginalną nazwę Brodziłówka, teraz Sieliańska (Chłopska). Bardzo ciekawą jest legenda planu. Widoczne są «kazionne», tzn. państwowe, ziemie Łuninieckie. Terytorium obecnego miasta Łunińca, praktycznie całe w granicach kanału Żylińskiego, należy do «rolników wsi Łuniniec», co również jest tematem dla kolejnych prac badawczych. Za rowem oddzielającym Zalesie od lasu pojawia się toponim nie znany autorowi tego artykułu – «Leśna Dacza» (działka), za którym leżą ziemie właściciela ziemskiego Niemirowicza-Szczytta. Na uwagę zasługuje też pretekst sporządzenia planu – próba przeniesienia 10 dziesięcin ziemi państwowej naprzeciwko cmentarza żydowskiego na Bachanowie pod budowę budynków szkolnych.

Nie mogę pominąć 2 ciekawych faktów, dobrze znanych lokalnym historykom, ale nie znanych szerszej społeczności.

Po pierwsze. Trzonem kadry inżynierskiej, pracującej przy budowie Kolei Poleskiej i ją doskanalającej, byli przedstawiciele narodowości polskiej. Rodziny Bilewiczów, Ołtarzewskich, Godlewskich, Bartoszewiczów, Aleksandrowiczów, Jarmontowiczów, Leszczyńskich i innych stanowiły większość mieszkańców kolonii kolejowej Zalesia. Polskie i w zdecydowanej większości katolickie były ulice Mickiewicza, Poleska, Wileńska.

Po drugie. Domy kolejowe miały osobną numerację, nie związaną z numeracją i nazwami reszty budynków i ulic. Numeracja ta w latach 1890-1910 utrwaliła się w świadomości publicznej i jest widoczna na planie z 1910 roku. Widzimy tu 49 domów mieszkalnych. W czasie II Rzeczypospolitej numeracja pozostała bez zmian, ale tę tezę trzeba jeszcze zbadać poprzez analizę odpowiednich wykazów spraw Wileńskiej Dyrekcji PKP w Państwowym Archiwum Obwodu Brzeskiego.

Plan stacji «Łuniniec». 1903 rok. Dworzec jest już kamienny. Na prawo od niego znajduje się budka do sprzedaży wody mineralnej. Plac przed dworcem uzyskał swój przedwojenny wygląd. Za warsztatami naprawczymi dla parowozów jest widoczne kolejne, już trzecie koło obrotowe przed nową, drugą z kolei, zajezdnią z obrotówką, również na 8 parowozów. Na czerwono na planie jest zaznaczony projektowany budynek nowej okrągłej wieży cisnień z czerwonej cegły, dobrze znanej rodowitemu łuninczaninowi. 37 kolejowych budynków mieszkalnych – kompleksów ze «studnią, piwnicą, latryną», prawie co drugi – z «kamienną lodówką». A w okolichach obecnego kościoła, w wielkim długim drewnianym budynku – szkoła.

1910 rok. W dn. 24 listopada Inżynieryjna Rada Kolei Cesarskich zatwierdziła plan przebudowy stacji «Łuniniec». Ogromny dokument. Zaplanowano i zrealizowano budowę mostu dla pieszych nad ulicą Homelską z pośrednim wyjściem do przemysłowej strefy kolejowej w okolicy  7. domu kolejowego. Zaplanowano także budowę mostu nad kolejowymi trasami północnego cmentarza prawosławnego (to praktycznie kopia «Gorbatego mostu» w Brześciu). Szkoda, że budowa nie doszła do skutku, ponieważ sprzyjałoby to integracji Zalesia w życie spółeczne miasta. Zaplanowano poszerzenie o kolejne 8 miejsc drugiej zajezdni obrotowej. Zbudowano okrągłą ceglaną wieżę ciśnień. W pobiżu wzniesiono krytą platformę towarową – Rampę. W planach pojawiło się znaczne poszerzenie tras sieci kolejowej, budowa na 17 і 12 tyś. sążeni kwadratowych odpowiednio dużych magazynów na drewno i węgiel.

Co jest na północ od «znakowej» 296. wiorsty drogi Wilno – Równe? Kompleksy stałych budynków kolejowych. Za nimi, bliżej Placu Rynkowego, zachował się niewielki ogród. Na północ od niego na terenie, który później stał się jednostką wojskową, powstał kompleks z ponad dziesięciu budynków z artykułami spożywczymi. Ale najbardziej przyciągnął moją uwagę utworzony w latach 1903-1910 wielki zespół Ogrodu Kolejowego – parku pomiędzy prawosławnym cmentarzem, sklepami spożywczymi, ulicą Ogrodową i kompleksem budynków z małym składem drewna. Aleje, równe dróżki spacerowe, kasa przy wejściu w kierunku peronu, słynna altana «Rotunda», 2 budki do sprzedaży wody mineralnej, staw, «muszla dla orkiestry dętej», «Fontanna» і ograniczona dwoma budkami kręgielnia. Na wschód od kręgielni, bliżej peronu – łaźnia, już w powojennych obrysach. Na terenach punktów spożywczych, przylegające do Parku Kolejowego – 2 gastranomiczne budynki nr 114 і 115. W planach był rozbiór szlaków kolejowych w okolicy starego składu drewna і węgla, czego do I wojny światowej nie zdążono zrobić. Te szlaki kolejowe odegrały istotną rolę dla funkcjonowania na «Szpitalnej Górce» szpitala frontu zachodniego armii rosyjskiej.

Co widzimy na planie stacji Łuniniec z 1910 roku to praktycznie wszystko, z czym Łuniniec zastał I wojnę światową. «Za kulisami» pozostał rozwój i poszerzenie samego miasta, pojawienie się jednokondygnacyjnych (najpierw przy ul. Cerkiewnej, Placu Rynkowym) i dwukondygnacyjnych (Grynsztejna, Gerculina) kamienic w tej części, która łączyła stację ze wsią Łuniniec.

NAZWY ULIC W ŁUNIŃCU

Na podstawie nazw ulic na polskim planie miasta z 1924 r. (Archiwum Akt Nowych, Warszawa), opierając się na informacji o losie niektórych obiektów (Zakład Impregnacji Pokładów Kolejowych, Ogród Kolejowy, założony w latach 1903-1910), stawię hipotezę, że oficjalne nazwy ulic pojawiły się w Łunińcu jako jeszcze wsi powiatu pińskiego w latach 1903-1910.

Poniżej przytaczam historyczne nazwy ulic z ich współczesnymi odpowiednikami:

Plac Rynkowy – Plac Przydworcowy.

Ulice:

Cerkiewna – Gagarina; Starosielska – Czerwona; Szeroka Piaskowa – przedłużenie Starosielskiej – Czerwonej za ul. 50 lat Października w kierunku zakładu «Polesie Elektromasz»; Legowo – Armii Czerwonej; Ogrodowa – Sowiecka; Bulwar Ziemski – 50 lat Października; Każangródzka – 17 Września; Brodziłówka – Chłopska; Błotna – J. Kolasa; Pusta – ul. Dowatora; Rampowa – Kolejowa; Cmentarna – Parkowa.

Zachowały swoje historyczne nazwy następujące ulice: Fabryczna, Okrężna, Homelska, Wileńska, Leśna, Poleska, Smoleńska, Puszkina i Bachanowo – na Zalesiu.

Zaułki:

Cerkiewny, Starosielski – ul. Pancjaliejewa; Rynkowy – ul. Pionierska; Krzywy – ul. Frunze; Szkolny – początek ul. Prypeckiej; Wąski, Krótki i Mokry na Zalesiu – bez zmian; Piaskowy – ul. Pińska; Brodziłówski – ul. Spokojna; Fabryczny – ul. Melioracyjna; Bezdomny i Młynarski – teraz nie istnieją (umownie – ul. Tołstoja).

W 1914 r. z początkiem I wojny światowej Łuniniec stał się tyłem frontu zachodniego Armii Rosyjskiej. Mapy Łunińca, które się zachowały z tamtych czasów, to są wojskowe typograficzne 1 i 3-kilometrówki: niemiecka, rosyjska, później – polska. Łuniniec jest na nich zazwyczaj ilustrowany schematycznie, podzielony równoleżnikiem 52. stopnia 15. minuty szerokości północnej na 2 arkusze typograficzne: Łuniniec – Północ i Łuniniec – Południe. Widnieją na nich 2 prawosławne cerkwie i kaplica katolicka na cmentarzu. Łuniniec wówczas jeszcze nie został rozbudowany w tamtym kierunku, ale na południu już przeprowadzono przebicie ulicy, odpowiadające obecnej Moskiewskiej. Jak ona się wówczas nazywała? Nie wykluczam, że plan miasta Łunińca z okresu 1914-1919 może znajdować się w dokumentach Garnizonu Łuniniec w Państwowym Archiwum Historycznym Wojska Rosyjskiego w Moskwie. W Petersburgu nie mogłem go znaleźć. Jest to przedmiot dalszych poszukiwań.

ŁUNINIEC JAKO CZĘŚĆ PAŃSTWA POLSKIEGO

3 października 1920 r. Łuniniec stał się częścią państwa polskiego. W związku z tym znacząco wzrasta jego status, a już 18 listopada staje się centrum powiatu łuninieckiego – największego pod względem terytorialnym w II Rzeczypospolitej. 4 lutego 1921 r. staje się miastem. (Według informacji z udostępnionych źródeł, Łuniniec praktycznie nie ucierpiał podczas działań wojennych. Różne źródła podają, że zostały uszkodzone i zniszczone tylko 2-3 domy). Rozpoczyna się okres szczegółowo opisany przeze mnie w 2. i 3. numerze kwartalnika «Echa Polesia» z 2018 roku. Powstają budynki administracyjne. W budynku kolejowym nr 9 mieści się Starostwo (do czasu budowy nowego budynku na rogu Piłsudskiego  i Młodzianowskiego), w Domu Kolejowym pod nr 52 mieszka sam Starosta Powiatu, pod nr 59 znajduje się żandarmeria, pod nr 30 – poczta.

W latach 1923-24 odbywają się pierwsze wybory do miejscowych organów samorządu terytorialnego. W październiku 1924 r. ma miejsce pierwsza wizyta w powiecie i pierwsza regionalna delegacja nowego (po wydarzeniach Łowczyńskich) Wojewody Poleskiego Kazimierza Młodzianowskiego z okazji otwarcia w dużym drewnianym budynku na bulwarze Ziemskim Sejmiku Powiatowego.

W swoim przemówieniu w dn. 24.10.1924 r. Wojewoda Poleski K. Młodzianowski zawarł następujące słowa:

Jednocześnie rozpoczyna się bardzo ciekawy proces przyłączania wsi Łuniniec gminy Łunin do miasta Łunińca. Proces trwa długo, aż do roku 1928. Po dwóch Uchwałach Sądu Najwyższego RP miasto staje się zintegrowaną jednostką administracyjną. Dzięki temu procesowi możemy dziś zobaczyć w Aktach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Polski 2 plany: z 1924 і 1925 r., na których widoczna jest wyraźna czerwona linia przebiegająca pomiędzy wiejskimi gruntami, ulicami: Legowo – Cerkiewna i Starosielska z częścią zaułku Starosielskiego.

Przed 1924 r. rozpoczyna się również proces tworzenia nowych polskich nazw ulic, szczególnie na katolickim Zalesiu, które staje się kolonią kolejową i częściowo urzędniczą (podaję nazwy ze współczesnymi odpowiednikami):

Sienkiewicza – Moskiewska; Krajewskiego – Mostowa; Sikorskiego – Rewolucyjna; Kościuszki – Leśna, Mickiewicza – bez zmian.

W ustalaniu dalszej dynamiki zmian nazw ulic pomaga analiza wielu drukowanych archiwalnych materiałów wspomnieniowych, książek telefonicznych, lokalnej prasy. Metodologia – porównanie, dedukcja. Niestety, w łuninieckich zasobach kartograficznych nie udało się znaleźć najważniejszego zbioru dokumentów – Archiwum Łuninieckiego Magistratu (Zarządu Miejskiego). Nie ma żadnych informacji o jego losach. Przeszukałem Brzeskie Archiwum Obwodowe, Pińskie Strefowe (zonalne) Archiwa Obwodu Brzeskiego i Historyczne Archiwum w Mińsku. Cisza. W Warszawie również go nie ma. Odnalezienie archiwum Łuninieckiego Magistratu i w nim Katastralnego Planu Miasta Łunińca może być bardzo istotnym wydarzeniem dla zbadania łuninieckiej historii okresu II Rzeczypospolitej.

Kontynuując temat zmian nazw ulic, należy zaznaczyć, że w 1925 r. ulica Ogrodowa otrzymała nazwę na cześć ojca Polskiej Niepodległości – Marszałka J. Piłsudskiego. Bulwar Ziemski został przemianowany na ulicę Bankową, а Plac Rynkowy został Placem Okrzei. Ulica, wiodąca od rynku do Ogrodu Kolejowego (dzisiejsza Frunze za biblioteką) – Ogrodowa. Na miejscu dzisiejszych 17 września i Liniejnej powstaje ulica 29 Listopada – dnia, w którym wybuchło powstanie listopadowe 1830 roku.

W 1928 r. po śmierci w Krynicy byłego Wojewody K. Młodzianowskiego władze miasta zainicjowały proces zmiany nazw ulic. Bankowa – Młodzianowskiego; Legowo – Legionów; zaułek Krzywy – ulica 3 Maja; zaułek Rynkowy – ul. J. Poniatowskiego; Rampowa – St. Żeromskiego; Cerkiewna do Starosielskiej – Al. Niepodległości; Plac około Teatru Miejskiego i Straży ogniowej – Plac Niepodległości.

Na mapach topograficznych warszawskiego Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) datowanych na 1928 r. widnieją dane, że w Łunińcu było wówczas 1140 gospodarstw. W tym samym czasie liczba ludności miasta sięgnęła 7000 mieszkańców. Granice miasta w porównaniu do danych z roku 1917 znacznie się poszerzyły, zabudowa dotarła do cmentarza katolickiego, całkowicie zasiedlona została ul. H. Sienkiewicza (Moskiewska), pojawiła się na mapie ul. Sienna, która nosi tę nazwę dotychczas. Pojawiła się ulica Równieńska. Szkolny zaułek został ul. Prypecką, złączyła się ona z ulicą Legionów. Na mapach WIG і powtórzonych z nich mapach sztabowych Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej 1931 і 1935 r. w Łunińcu pojawiają się 3 (zbudowane wcześniej) synagogi: na Starosielskim i Krzywym zaułkach oraz ulicy Prypeckiej (w prasie znalazłem informację o tym, że J. Piłsudski, odwiedzając Łuniniec jako Naczelnik Państwa 29 października 1922 r., odwiedził synagogę w Starosielskim i wygłosił przemowę do Żydów – mieszkańców Łunińca). Ukształtowały się ulice: Okrężna i Objazdowa.

W nazwach łuninieckich ulic odzwierciedlenia znalazły ważne wydarzenia z polskiego życia publicznego. W 1932 r. po tragicznej śmierci znakomitych polskich lotników Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury na Zalesiu pojawiła się ulica ich imienia. Również na Zalesiu na cześć jednego z przywódców powstania styczniowego 1863 r. nadano nazwę ul. Romualda Traugutta – obecna Pirogowa. Po zabójstwie 15 czerwca 1934 r. ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, ulica Szeroka Piaskowa została przemianowana na ul. Generała B. Pierackiego (obecnie Czerwona, po 50 latach Października).

W 20. i 30. latach w centrum Łunińca powstały nazwy zaułków, z których wiele nosi swoje nazwy nadal: Lipowy, Mały, Suchy, Głuchy (Ogrodowy). Centrum rynkowe przenosi się na 2 miejsca: rynek w okolicy ul. Legionów (naprzeciwko zaułku Rynkowego) і okolice obecnego placu Lenina, gdzie wznosił się kamienny budynek Jatek (mięsnych sklepów) i znajdowały się niewielkie, głównie żydowskie sklepiki. Tam powstaje i otrzymuje nazwę ul. Targowa. Obecna ul. J. Kolasa podzielona na 2 części: ul. Błotna i ul. Zawalna. Zaułek Młynarski zostaje ulicą Młynarską, a Fabryczny – ulicą Polną (Polowa – Melioracyjna).

W 1938 r. miała miejsce nowa fala zmian w nazewnictwie, odzwierciedlających kierunki polityczne II Rzeczypospolitej. Ul.Starosielska nazwana została ul. Wojewody Poleskiego Wacława Kostki-Biernackiego. Ul. Niepodległości (od Piłsudskiego do Placu Niepodległości) – 84. Pułku Strzelców Poleskich; Prypecka, uwzględniając jej żydowski charakter, została nazwana imieniem bohatera powstania listopadowego Berka Joselewicza. Po zajęciu przez polskie wojska Zaolzia w 1938 roku pojawiła się ul. Zaolziańska.

W postanowieniach komisji wyborczych do polskich Senatu, Sejmu i organów samorządu terytorialnego figurują nazwy ulic, których dokładnej lokalizacji nie udało się ustalić. Są to ulice: Żwirki i Wigury, Zaolziańska, J.I. Kraszewskiego, Końska. Z dokumentów natomiast można wywnioskować, w której części miasta się znajdowały. Być może historycy pomogą w rozwiązaniu tej zagadki.

W latach 20.-30. XX w. w czasach II Rzeczypospolitej w Łunińcu pojawiły się budynki, które pozostają ozdobą miasta i po części stanowią dominanty urbanistyczne:

• Cerkiew Podwyższenia Świętego Krzyża Pańskiego (1929-1930)

• Kościół Świętego Józefa Oblubieńca NMP (1931)

• Budynek Starostwa Powiatowego w Łunińcu

• Budynek koszar 3. batalionu 84. pułku Strzelców Poleskich (1938-39)

• Dom handlowy Lewinów – Muzeum Krajoznawcze (1929)

• Kamienica Baumana – Flaksmanów – Kooperacja Spożywcza Rejonowa (1928 – 1929)

• Kamienica Kaca (1929)

• Domy: Мaronа, Basewicza, Apteki Hofstejna, Dziatłowickiego, Bodankinych po ulicach Niezależności, Кonstytucji 3 Maja

• Krama Besana – «Chlebowa» na rogu Młodzianowskiego i 29 Listopada

• Domy Lekarzy Hurwiczów, kupców Dziatłowickiego i Żmudziaka – w okolicy ul. Piłsudskiego

• Domy porucznika 84. PP R. Czai i Lisztsztejna – po ul. Szerokiej Piaskowej – Pierackiego.

• Duże drewniane domy kolejowe na Zalesiu Łuninieckim

Z powodu zniszczeń wojennych i powojennych zaniedbań nie zachowały się takie obiekty na planie Łunińca:

• Budynek Siedmioletniej Państwowej Szkoły Powszechnej

• Budynek Gminy Wiejskiej w Łunińcu

• Największy w tamtym czasie trzypiętrowy nowy budynek Gimnazjum Państwowego w Łunińcu

• Historyczny budynek dworca kolejowego (1897-1898)

• Duży drewniany gmach Magistratu

• Wiele budynków przemysłowych – kolejowych, stolarskich, młynarskich

• Dom Ludowy z Teatrem

• Kamienica Bodankinów na rogu Piłsudskiego i Niepodległości

• Przepiekne Domy Marczyńskich, Woszczuł

• Synagoga na Prypeckiej (została rozebrana podczas napisania tego artykułu)

• W latach 50.-80. zostały zniszczone cmentarze katolicki i wojskowe (po żydowskim cmentarzu obecnie pozostał tylko nieoznakowany obszar bez mocaw)

Podczas okresu historycznego II Rzeczypospolitej została przeprowadzona znaczna modernizacja ulic miasta: Niepodległości, 84. PP, początku Cerkiewnej, Marszałka J. Piłsudskiego, 3 Maja, Księcia J. Poniatowskiego, Starosielskiej, W. Kostka-Biernackiego, Legionów, Prypeckiej, placu Okrzei, placu Niepodległości, Stefana Żeromskiego i innych.

Na razie nie odnaleziono mapy katastralnej Magistratu w Łunińcu, białą plamę stanowią również plany utworzenia w Łunińcu Placu Króla Władysława Jagiełły przed praktycznie skończonym w 1939 roku nowym budynkiem Gimnazjum Państwowego o tej samej nazwie. Na placu planowano postawić pomnik króla Władysława Jagiełły, a połączone z nim powinne były być odrobinę «poprawione» ulice: Polna, Młynarska, Okrężna. Osią tych zmian miała zostać ulica B. Pierackiego.

19 września 1939 roku do Łunińca wkroczyły wojska Armii Czerwonej i zaczęła się zupełnie inna historia, z innymi nazwami ulic.

Mapy i plany Łunińca wojenne i powojenne to są: niemiecka mapa z 1941 roku i sowiecki powojenny plan miasta z 1953 roku, uprzejmie udostępnione przez znawcę łuninieckiego krajoznawstwa Pana Leona Kołosowa. Ostatni z nich odzwierciedla cały tragizm zagłady centrum miasta, najbardziej znaczących budynków i stacji kolejowej w czerwcu-lipcu 1944 roku.

Jeszcze jeden schematyczny plan miasteczka Łuniniec z przedwojennymi nazwami ulic został opublikowany w książce pt. «Pamięć. Łuniniec i Każangródek» w języku hebrajskim w 1952 roku. Są w nim nazwy 3 (czwarta – nazwa getta) synagog łuninieckich, żydowskich instytucji edukacyjnych oraz spółek publicznych. Mimo że mapa pokazuje getto z czasów II wojny światowej, nazwy ulic są zgodne z okresem lat 1926-1927 II Rzeczypospolitej.

W celu uzupełnienia tej luki, spowodowanej brakiem autentycznej polskiej mapy Łunińca z lat 30. okresu II Rzeczypospolitej, rozpocząłem próbę rekonstrukcji takiej mapy na podstawie zbioru zdjęć lotniczych, zrobionych przez Luftwaffe w kwietniu-maju 1944 r. Dzięki wspólnej żmudnej pracy z konsultantami z National Archives and Records Administration (USA), na podstawie zdjęć lotniczych Luftwaffe z 1944 r., powstała kompleksowa ortofotomapa. Jest bardzo cennym dokumentem informacyjnym, gdyż miesiąc po jej powstaniu wiele z przedstawionych na niej elementów uległo zniszczeniu.

Jednocześnie we współpracy ze słynnym polskim kartografem Panem Piotrem Kamińskim (PTR Kartografia, Warszawa) i Panem Marcinem Sobiechem (Firma EXGEO Professional Map, Toruń) została przygotowana do druku kompleksowa dwustronna Mapa Powiatu Łuninieckiego (według stanu na 1939 r.) i Plan Miasta Łunińca.

Mapa jest bardzo ciekawym opracowaniem 14. map taktycznych WIG z lat 19261939. Źródłowe mapy zostały ujednolicone warstwowo, pokolorowane. Na Mapie Powiatu zaznaczono: podział administracyjny, drogi, nowoczesną szosę Łunin – Łowcza, podpisane są właściwości infrastruktury, nazwy bagien, zaznaczone zabytki, między którymi znajduje się legendarna «Mogiła Owidiusza» koło Kożangródka, mogiła dowódcy Pułku Ułanów Krechowieckich płk. Bolesława Mościckiego około gajówki Dąb, po drodze między Deniskowiczami a W. Czuczewiczami. Wyodrębiona została kolej wąskotorowa z Hancewicz przez Deniskowicze do Zaostrowiecza, którą przejeżdżały na sławne polowania do posiadłości Wittgensztejnów i Radziwiłłów Kleckich i Dawidgródeckich ważne osobistości Rzeczypospolitej i przedstawiciele domów królewskich Europy.

Mapa Powiatu Łuninieckiego i Plan Miasta Łunińca zostały bogato ozdobione zdjęciami: historycznymi czarno-bialymi i współczesnymi kolorowymi.

Przekazuję wyniki przeprowadzonych badań:

1. Mapa Powiatu Łuninieckiego z rekonstrukcją Planu Miasta Łunińca. Stan na 1939 r.

2. Strona internetowa przygotowana zespołem MGGP Aero (Tarnów), umożliwiająca porównanie w trybie online wyglądu Łunińca z lat 1939-1944 ze współczesnym: http://luniniec.retromapy.pl/

Reasumując, przedstawiłem szerokiemu gronu zainteresowanych niepublikowane dotąd plany budownictwa stacji «Łuniniec» w okresie jej rozwoju w latach 1886-1911. Po raz pierwszy przedstawione zostały przeze mnie 2 plany Łunińca z okresu II Rzeczypospolitej, których opracowanie pozwoliło na określenie wyraźnych granic historycznych pomiędzy wsią Łuniniec okresu «przedkolejowego» oraz odkrycie historycznych nazw ulic Łunińca, spośród których nie były wcześniej znane czytelnikom: Bulwar Ziemski, Szkolna – Prypecka, Rynek – Okrzei, Stefana Żeromskiego. Podjęta została próba rekonstrukcji planu Łunińca z okresu II Rzeczypospolitej i stworzono ciekawy serwis internetowy, umożliwiający za pomocą nowoczesnych programów geodezyjnych porównanie przedwojennego i współczesnego Łunińca.

Pozostaje pytanie, gdzie na mapie znajdowały się ulice: Żwirki i Wigury, Zaolziańska, J. I. Kraszewskiego, Końska. Proszę również wszystkich zainteresowanych o włączenie się w poszukiwanie archiwalnych materiałów Łuninieckiego Magistratu i «Katastralnego Magistrackiego» planu miasta.

Autor poszukuje również autentycznych przedwojennych zdjęć lub ich kopii: koszar 84. Pułku Piechoty, Starostwa, zbudowanej (bez rusztowania) szkoły powszechnej, niedokończonego nowego budynku Gimnazjum Państwowego, Ogniska kolejowego PWK, gminy żydowskiej i synagog, szpitala, kaplicy na cmentarzu katolickim, Magistratu, eksportowej rzeźni, Poczty Polskiej w kamienicy Kaca, hotelu J. Muzykanta i innych.

Przedstawione materiały z pewnością mogą zostać dla wszystkich zainteresowanych przewodnikiem i kompendium wiedzy na temat Łunińca.

 

ŚWIATOSŁAW JANOCZKIN

 

Autor dziękuje za pomoc w opracowaniu materiału:

1. Firmie EXGEO Professional Map, Toruń (Polska). Osobiście dyrektorowi P. Marcinowi Sobiechowi і znanemu polskiemu kartografowi i wydawcy P. Piotrowi Kamińskiemu, firmie PTR Kartografia – za pomoc w opracowaniu ortofotomapy і rekonstrukcji planu Łunińca okresu II Rzeczypospolitej i Mapy Powiatu Łuninieckiego województwa poleskiego.
2. Firmie MGGP Aero, Tarnów (Polska) za opracowanie fotografii lotniczych NARA (1944 r.).
3. Leonowi Kołosowowi za przekazanie kopii planów Łunińca, niemieckiego z 1941 r. i sowieckiego z 1953 r. Za inspirację, pomoc i wskazówki.
4. Aleksandrowi Żukowi (Mińsk) za pomysł i utrzymywanie gorącego zainteresowania kartografią Łunińca okresu przedwojennego.
5. Andrzejowi W. Wajcowi i rabinowi Brześcia Haimowi Rabinowiczowi za pomoc w tłumaczeniu planu Łunińca z książki «Yizkor».
6. Lokalnym znawcom historii Łunińca i rejonu łuninieckiego, którzy natchnęli mnie do tej pracy.
7. Mojej rodzinie za pomoc w przetwarzaniu informacji cyfrowej i wsparcie.

 

Źródła:

1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Dział zbiorów kartograficznych. Materiały MSW II Rzeczypospolitej.
2. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Czytelnia Kartograficzna i Humanistyczna.
3. Archiwa Państwowe Obwodu Brzeskiego w Brześciu.
4. Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi. Zbiory kartograficzne.
5. Państwowe Archiwum Historyczne Federacji Rosyjskiej w Petersburgu. Zbiór dokumentów poświęconych budowie kolei poleskich.
6. National Archives and Records Administration (NARA) of the USA.
7. Archiwum Federalne Armii Rosyjskiej. Zbiór kartograficzny. Podolsk, Rosja.
8. Książka «Pamięć. Rejon łuniniecki»
9. Yizkor. Mapa – schemat w książce «Pamięć. Łuniniec. Kożangródek», Tel Aviv 1952 r.