Rozmieszczenie geopolityczne Brześcia na ważnym i rozgałęzionym szlaku komunikacyjnym stwarzało podstawy do łączenia w sobie specyfik dwóch kultur: wschodniej i zachodniej. Przez wieki swej bogatej historii Brześć zachował niezwykłą tolerancję i przyjazny klimat dla rozwoju miasta wielonarodowościowego. W przekroju narodowościowym mieszkańców, w Brześciu przeważały Polacy i Żydzi. Według danych Miejskiego Biura Meldunkowego w roku 1929 do narodowości polskiej przynależało 13.996 osób, co stanowiło równowartość 37,14% ludności, do żydowskiej – 20.266 osób, czyli 53,8% mieszkańców. Znaczną mniejszość stanowili: Białorusini – 1332 osób (3,53%), Ukraińcy – 513 osób (1,09%) i Rosjanie – 1543 osoby (4,09%). [Wyróżn. red.].
* * *
Powrócenie Polski na mapę Europy w 1918 roku, razem z odzyskaniem niepodległości i łączeniem ziem, stworzyło warunki intensywnego rozwoju świadomości narodowej. Lata okresu międzywojennego (1918-39) charakteryzowały się pewnym rozkwitem kultury, oświaty i nauki, które przez długie lata zaborów nie mogły rozwijać się w pełnej mierze.
Jednym z elementów wpływu na rozwój świadomości narodowej w Polsce stała się prasa, w tym regionalna, która reprezentowała i integrowała społeczeństwo. W 20-leciu międzywojennym prasa działała w zupełnie innych warunkach niż obecnie. Nie było telewizji, radio na szeroką skalę jeszcze nie było dostępne, nie było komputerów, intemetu tzw. mediów elektronicznych. Wydawcy prasy starali się zaspokoić ten niedosyt informacyjny w społeczeństwie w jak najszerszym stopniu. Publikowali nie tylko informacje lokalne, ale także wiadomości ze świata i z kraju, zarówno polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne.
Na rozwój polskiej prasy narodowej wpłynęły zarówno czynniki pośrednie: polityczne, społeczno-kulturowe, ekonomiczne, jak i bezpośrednie: ustawodawstwo prasowe i warunki techniczne związane z powstawaniem i rozpowszechnianiem prasy (łączność, komunikacja, baza poligraficzna, przemysł papierniczy). Gazety pragnęły przede wszystkim jak najszerzej informować mieszkańców miast, mniejszych miejscowości o tym, co się wydarzyło, co ma się wydarzyć, gdzie warto się wybrać, co warto zobaczyć. Dość często na łamach swych pism redaktorzy przedstawiali komentarze do aktualnych wydarzeń, zachęcali społeczeństwo do różnorodnych działań, publikowali teksty, które miały poszerzać świadomość historyczną i regionalną mieszkańców miasta i okolic. Objętość tamtych pism była stosunkowo niewielka, zazwyczaj do czterech stron, co nie umniejsza zasług ówczesnych wydawców. Biorąc pod uwagę kwestie techniczne w tamtych czasach, bardzo dużo czasu, pieniędzy, problemów przy zakupie papieru zajmowało złożenie i wydrukowanie gazety.
Według danych z ostatniego spisu przedwojennego, przeprowadzonego w 1937 roku, w Polsce ukazywało się około 2700 tytułów prasowych. Ogólnie rzecz biorąc, w okresie dwudziestolecia międzywojennego, ukazywało się w kraju 20.000 tytułów prasowych, mniej więcej o cztery razy więcej, niż w ciągu ponad 250 lat wcześniejszej historii prasy polskiej, poczynając od roku 1661.
W wielu miastach polskich intensywnie zaczęła się rozwijać prasa lokalna. Ta tendencja stała charakterystyczną dla aktywizacji środowisk prasowych zarówno w Brześciu nad Bugiem, który w okresie lat 1921-39 stał się siedzibą województwa Poleskiego. Pisma, ukazujące się w polskim języku, posiadały jedną z wiodących pozycji na rynku informacyjnym w Brześciu nad Bugiem. Gazety szanowały i przestrzegały zasad tolerancji wobec każdego obywatela miasta. Starały się w znacznym stopniu unikać przez informowanie konfliktów na tle narodowościowym.
Rozwój prasy w mieście utrudniały uwarunkowania społeczno-gospodarcze. Nikle uprzemysłowienie terenu, ubóstwo ogółu miejscowego społeczeństwa nie sprzyjały rozwojowi prasy. Duży był również analfabetyzm ludności. Pamiętać przy tym należy, iż zwykle odbiorcami prasy wydawanej w języku polskim była ludność polska i żydowska. Z drugiej wszakże strony w sytuacji braku większego przemysłu i nowoczesnej infrastruktury gospodarczej elity społeczne swoją energię kierowały przede wszystkim na pole kultury. Jednym z przejawów aktywności w tej dziedzinie było kreowanie lokalnego czasopiśmiennictwa, które postrzegano, jako potencjał rozwoju kulturalnego miasta. Prasa miała pełnić doniosłą misję poprzez wysuwanie rozmaitych inicjatyw w celu osiągnięcia ogólnego dobra wszystkich mieszkańców. Twórcami lokalnej prasy brzeskiej, ale i jej konsumentami była przede wszystkim miejscowa inteligencja, która stanowiła nieliczną warstwę społeczeństwa. Czynnik ten dodatkowo ograniczył rozmiary miejscowego rynku czytelniczego. Przeważnie spośród inteligencji wychodziły inicjatywy wydawnicze i zarazem, jakże twórcze. W Brześciu nad Bugiem, gdzie istniały gimnazja, średnie szkoły handlowe, instytucje kościelne oraz agendy samorządu powiatowego właśnie silami amatorskimi wychodziła prasa. Gazety powstające jednak często upadały z braku pieniędzy i niezrozumiałych dla tzw. przeciętnego czytelnika treści.
Mimo to czasopiśmiennictwo się rozwijało i prezentowało całą gamę poglądów ideowych obecnych w społeczeństwie. Prasa starała się odpowiadać różnorakim wymaganiom i zainteresowaniom swoich czytelników. Obok pism o charakterze politycznym, religijnym, naukowym i kulturalnym, pojawiały się ilustrowane magazyny, pisma sportowe i fachowe, młodzieżowe i dziecięce itd. Oprócz prasy ambitniejszej można było znaleźć tzw. prasę brukową, czyli sensacyjną, w której podawano głównie interesujące plotki z życia osób publicznych w tym polityków. Ówczesne gazety nie stroniły od polityki, krytykowały lub wspierały rządy, ale przede wszystkim były znakomitym źródłem wiedzy o Brześciu i jego mieszkańcach.
W dwudziestoleciu gazety sprzedawano w Brześciu nad Bugiem w prenumeracie, czyli poprzez odnawiany abonament kupowany przez czytelników w redakcji, a także bezpośrednio w nielicznych kioskach oraz przez roznosicieli prasy.
Polską prasę ukazującą się w mieście nad Bugiem można sklasyfikować w sposób następujący:
1. Prasa polityczna i urzędowa reprezentowała partie i związki społeczne. Niektóre wydania reprezentowały różnorakie poglądy polityczne, deklarując „apolityczność” lub „bezpartyjność”, co oznaczało wprawdzie brak formalnych czy finansowych zależności. Niektóre wydania deklarowały przynależność i poparcie dla konkretnej partii lub związku, reprezentując na łamach swych pism konkretne polityczne idee1. Odbiorcami prasy urzędowej byli przede wszystkim przedstawiciele administracji państwowej i samorządowej. Obowiązkowymi abonentami byli wójtowie i sołtysi. Nie zawsze wywiązywali się jednak z terminowego uiszczania opłat o czym świadczyły informacje dotyczące dłużników i wysokości obciążeń podawane przez pisma. Od 1919 roku w Brześciu nad Bugiem ukazywały się dzienniki urzędowe, wśród których należy wspomnieć: Poleski Dziennik Wojewódzki (1919), wydawany przez Poleski Urząd Wojewódzki i Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Poleskiego (1923), wydawany przez Kuratorium Okręgu Szkolnego Poleskiego. Te wydania ukazywały się nieregularnie. Poleski Dziennik Wojewódzki miał charakter informacyjno-urzędowy. Publikował okólniki i rozporządzenia ministrów różnych resortów, podawał urzędowe ceny walut oraz rozporządzenia komisarza ludowego na powiat brzeski. Dziennik-komunikat Polskiej Agencji Prasowej Prawda, wydawano na prawach rękopisu.
2. Prasa ogólnoinformacyjna stanowiła największą grupę wśród pism prasowych. Poza wydarzeniami politycznymi, informowała czytelników 0 bieżących wydarzeniach społeczno-kulturalnych, ekonomicznych w kraju i zagranicą. Taki rodzaj prasy prezentowały tygodniki: Glos Poleski, Gazeta Poleska, Polesie; dzienniki: Agencja Kresowa, Kronika Polesia, Ekspres Poleski należące do tak zwanej „czerwonej prasy” warszawskiej, ostatnią stronę których drukowano w Brześciu. Poza tym, ukazywały się dzienniki: Kurier Polesia, Echo Poleskie, Poleski Glos Codzienny, Dziennik Brzeski; polsko-żydowskie pismo Dzień Poleski (Poleser Tog). Pismo Kurier Polesia miało charakter informacyjny. W każdym numerze znajdowały się wprawdzie artykuły publicystyczne lub felietony, stanowiły one wszakże znikomą część treści. Poważną część treści czasopisma Kronika Polesia wypełniały artykuły informacyjno-sprawozdawcze. Przy czym najczęściej prezentowano sprawozdania z obchodów uroczystości państwowych np. Święta Konstytucji 3 Maja, imienin marszałka Piłsudskiego.
3. Prasa społeczno-kulturalna i literacka prezentowała na łamach swych pism tematykę publiczną i kulturalną. Wśród takich czasopism należy wspomnieć najbardziej znane: tygodnik Życie Poleskie, ilustrowany miesięcznik Kresy Ilustrowane, Wieczory Świetlicowe, Tempo Pogoń, tygodnik Polesie, wydawany przez Komitet Wydawniczy Brześcia nad Bugiem.
4. Prasa popularna odnosiła się do pism ilustrowanych, podejmując tematykę zżycia kobiety, przeglądu sportowego, filmowego i humorystycznego. Kolportażem pism zajmowały się głównie osoby prywatne.
5. Prasa specjalna, czyli fachowa, za grono swych czytelników uważała osoby przynależące do specjalistycznych organizacji pozarządowych, związków lub konkretnych zawodów czy fachów. Wśród takich pism należy wspomnieć: prasę kościelną, prasę związków zawodowych, czasopisma fachowe i naukowe, a również prasę dziecięcą i młodzieżową. Prasa kościelna (parafialna) obejmowała czasopisma wydawane przez parafie wyznania rzymsko-katolickiego. Czasopismo parafialne obejmowało przeważnie swoim zasięgiem obszar jednej parafii, lecz zdarzały się tytuły wydawane wspólnie przez dwie lub trzy parafie. Specjalną odmianą pisma parafialnego było pismo dekanalne, które zasięgiem obejmowało wszystkie parafie dekanatu. Większość z tych pism była nietrwała, ale były tytuły, które wychodziły przez wiele lat a nawet przez cały okres międzywojenny. Tematykę religijną poruszano między innymi w pismach: Winogrono Boże i Świat Ducha.
Miesięcznik Do pracy, redagowany w Twierdzy Brzeskiej, kierowano wyłącznie dla odbiorców wojskowych. Poruszano w nim kwestie podniesienia umiejętności zawodowych i samokształcenia podoficerów. Na przykład miesięcznik Skaut-Poleszuk i Jutro Pracy orientowano na młodzież harcerską, przypominając, iż każdy harcerz ma pozostać wiemy głównym postulatom „Bóg, Honor, Ojczyzna”. Dla uczniów szkół średnich ukazywał się raz na trzy miesiące kwartalnik Echo szkolne i dwutygodnik Siew Młodzieży Poleskiej, który był wkładką do pisma Siew. Dla wykładowców i nauczycieli, w celu podniesienia ich umiejętności i zdolności pedagogicznych, wydawano pismo Ogniwo Brzeskie, miesięcznik Nasze Echa. Kwestie pedagogiczno-organizacyjne poruszał zarówno miesięcznik Głos Polesia, wydawany przez Oddział Okręgowy Związku Nauczycielstwa Polskiego. Opisywano w nim działalność poszczególnych szkół i całego systemu szkolnictwa wmieście, ukazywał się cykl artykułów dotyczących problemów rozwojowych i wychowawczych dzieci i młodzieży. Sporadycznie na łamach pisma pojawiały się artykuły o tematyce etnograficznej. Z kolei Miesięcznik Ziemia Poleska i tygodnik Wieś Poleska kierowano do pracowników roli, poruszając w nich, między innymi sprawy podniesienia wydajności upraw rolnych. Rolniczy charakter powiatu brzeskiego rzutował na dużą ilość publikacji poświęconych sprawom rolnictwa na łamach wymienionych wyżej pism. Obok porad np. jak strzec się chorób zakaźnych u trzody podawano rady, co do nabycia i hodowli domowego bydła. Publikowano sprawozdania dotyczące wielkości hodowli bydła w powiecie czy sprawozdania z kursów oświatowo-rolniczych.
Popyt na prasę regionalną przyczynił się do rozbudowy nowych bardziej nowoczesnych, na tamte czasy drukarni i wydawnictw. Według źródeł archiwalnych w Brześciu nad Bugiem, w okresie lat 1925-27 funkcjonowało 7 drukarni. Największą z nich stanowiła drukarnia „Brygada” przy ul. Sienkiewicza 39, pod kierownictwem Lucjana Chmielewskiego. Drukarnia posiadała 3 maszyny, liczba pracowników wahała się od 10 do 15 osób. Pozostałe drukarnie posiadały od 1 do 2 maszyn drukarskich z liczbą pracowników nieprzekraczającą 4 osób.
Reasumując, wydawana prasa polska w Brześciu nad Bugiem zasadniczo wpływała na rozwój świadomości narodowej Polaków, odgrywając ważną rolę komunikacyjną i integracyjną w społeczeństwie. Ukazująca się w mieście prasa wpływała na kształtowanie opinii publicznej, przyczyniała się do wyrobienia poczucia odpowiedzialności obywatelskiej, uczyła szacunku dla własnego państwa, ułatwiała zapoznanie się z programami i działalnością organizacji politycznych i społecznych. Dla większości czytelników prasa stanowiła jedyne źródło wiadomości o sprawach lokalnych, krajowych, międzynarodowych.
Niestety, dalsze dzieje historyczne przerwały dwudziestoletni okres w rozwoju prasy polskiej w całym kraju. Brześć nad Bugiem, zajęty przez hitlerowców, a później komunistów, został wciągnięty na długie lata pod rządy władzy sowieckiej, gdzie wydawnictwa polskie nie miały żadnych szans na rozkwit.
LITERATURA Źródła archiwalne:
Państwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego (PAOB),
1. Zespół: Materiały o nadzore nad Pressom (fond 1, opis 8); Materiały o tipograficzeskoj promyszlennosti i peczati (fond 2, opis 1).
Pozycje zwarte:
1. A. Paczkowski, Prasa Polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980.
2. A. Sucheni-Grabowska itd., Polskie dzieje od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa 1995.
3. Rocznik miasta Brześcia na rok 1930, Brześć nad Bugiem 1929.
4. Rocznik statystyczny Brześcia nad Bugiem na rok 1930, Brześć nad Bugiem 1929.
5. W. Mondalski, Brześć Podlaski. Zarys geograficzno-historyczny, Brześć n/Bugiem.
6. Ehciok P.P., Kicajiey EK. i r.fl., IlaMHifb – Epocm, kh. I, MiHCK 1997.
Igor Demjaniuk,
Brześć-Lublin
Powiązane artykuły:
