„Kazak zajmuje dziś wyjątkowe miejsce w świecie sztuki. Jest mistrzem ducha, kluczowym graczem awangardy geometrycznej pierwszej połowy XX wieku”.

                                              Mirosława Mudrak, („The Russian Review”, Vol. 53, №3)

Za oceanem uważany jest za klasyka abstrakcjonizmu geometrycznego, filozofa i twórcę „sztuki fizycznej”. A tu, w miejscu, gdzie urodził się i spędził ponad dwadzieścia lat swego życia, o imieniu wybitnego malarza nie słyszał właściwie nikt. A przecież jego prace porównywane były do prac Haima Sucina czy Marka Szagala.

O „poleskim” okresie życia Mikołaja Kazaka wiemy bardzo niewiele, lecz dzięki życzliwości naszych czytelników udało nam się uzupełnić pewne luki w jego biografii.

Mikołaj Kazak urodził się 24 września 1917 roku we wsi Łuszcza na Polesiu (rejon łuniniecki). Miał czterech braci i dwie siostry. Ojciec, Maksymilian, pracował na kolei. W 1929 roku rodzina przeniosła się do poleskich Hotynicz.

W latach trzydziestych wyjechał do Warszawy. Studiował malarstwo w szkole plastycznej u profesora Mieczysława Szulca. Przez dwa lata był stypendystą rządu RP. I już w 1939 roku wykładał rysunek w pracowni słynnego polskiego malarza Tadeusza Kulisiewicza.

W 1940 roku wrócił do poleskich Hancewicz, gdzie pracował w inspekcji edukacji narodowej.

Początek wojny zastał Kazaka w Leningradzie. Udało mu się wyjechać pociągiem Leningrad-Odessa. Następnie musiał uciekać przed atakiem powietrznym na stacji kolejowej w Łunińcu. Tego samego dnia cudem uniknął rozstrzelania przez oficera Armii Czerwonej.

W 1941 roku młody artysta stracił niemalże całą swoją rodzinę. Wraz z innymi polskimi kolejarzami – na Syberię zostali zesłani jego rodzice, młodsza siostra i dwaj bracia. W tym samym roku Niemcy zamordowali siostrę z małym dzieckiem i mężem.

A w 1944 roku śmierszowcy (nazwa, stosowana w ZSRR podczas wojny niemiecko-radzieckiej w czasie II wojny światowej wobec komórek organizacyjnych kontrwywiadu wojskowego działającego w latach 1943-1946) zamordowali młodszego brata Kazaka. Powodem była odmowa pełnienia służby w szeregach Armii Czerwonej.

W międzyczasie Mikołaj Kazak przeniósł się do Baranowicz, gdzie znowu zaczął malować. I to właśnie tu, w Baranowiczach odbyły się jego pierwsze wystawy w latach 1942-1943.

Wkrótce Mikołaj wyjechał do Wiednia, a już w 1945 dostał się na Akademię Sztuk Pięknych w Rzymie.

I to właśnie Rzym stał się punktem przełomowym w twórczości Mikołaja Kazaka. Odmienił jego wyobrażenia o sztuce. Znany wcześniej dzięki pracom wykonanym w tradycyjnym stylu realistycznym, po raz pierwszy zetknął się z malarstwem abstrakcyjnym. Poznał najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu. Szczególną rolę we „włoskim” okresie życia Kazaka odegrał Enrico Prampolini – malarz, scenograf, czołowa postać Drugiego Włoskiego Odrodzenia.

W Rzymie Mikołaj Kazak napisał swój słynny manifest pt. „Physical Art – Action od Positive and Negative Space”, gdzie przedstawił swoje idee, dotyczące sztuki współczesnej.

W swej koncepcji Kazak mówi o idealnym współdziałaniu elementów materialnych i niematerialnych – tworzą piękno dążące ku racjonalnemu i intuicji.

By zrealizować te idee, wykorzystał dodatnią przestrzeń (twardą masę) oraz ujemną przestrzeń (powietrzną) – dwa pierwotne elementy – warunkujące się nawzajem: „Rozwinąłem, i już na początku 1947 roku skończyłem pierwsze prace, składające się z dwóch wiecznych (uniwersalnych) elementów światowej fizyki: „dodatniej” i „ujemnej” przestrzeni. Wymiary te są wyrazem działania, ukierunkowanego ruchu, zrodzone  przez antagonistyczne siły dwóch elementów natury. Interakcja tych przeciwdziałających sił, harmonia ich organizacji są czynnikami, które przyczyniają się do powstania źródła określonego uczucia jak również porządku organicznego, jednoczącego naszą realność i sztukę”.

Zdaniem krytyków, idee Kazaka są bliskie suprematyzmowi Malewicza z jednej strony, a jednocześnie mają w sobie cechy późniejszego konstruktywizmu. Ciekawostką jest również fakt, że Kazak zaczął wykorzystywać pierwotne kształty znacznie wcześniej nim odkrył dla siebie prace Lisickiego, Malewicza, Tatlina.

„Swoją wypowiedzią nie chcę podważać poglądów autorów koncepcji „konstrukcji w przestrzeni”, lecz, mówiąc słowami Gabo, „jako artysta, mam prawo do odrzucenia obrazu świata, stworzonego przez moich poprzedników, by szukać nowych obrazów, związanych z innymi wymiarami życia i natury, innym rytmem, który by odpowiadał nowym duchowym oraz emocjonalnym przejawom życia, oraz, przedstawiając te obrazy, mam wszelkie podstawy by traktować je jako coś co istnieje, co jest realne”. („Physical Art – Action od Positive and Negative Space”)

„Rewolucyjna koncepcja Mikołaja Kazaka wyprzedza o 15 lat nurty o podobnych ideach. W 1946 zrezygnował z dwuwymiarowego płótna, łącząc rzeźbę i malarstwo – były to pierwsze kroki ku sztuce fizycznej, gdzie malarz tworzył nie w przestrzeni, a z przestrzenią”.

W 1951 Mikołaj Kazak przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Tam spędził ponad 40 lat swego życia. Ożenił się z Polką Janiną Porańską.

Żyjąc w Nowym Jorku, zajmował się malarstwem i rzeźbą. Wykładał historię sztuki w Brooklinie.

„Kazak jest podstawowym przedstawicielem sztuki konstruktywistycznej. Obrazy i struktury Kazaka podtrzymują i rozwijają trzeźwość i racjonalność kształtu… Sztuka Kazaka łączy w sobie wiedzę historyczną z precyzyjnym mistrzostwem, obejmując ewolucję stylistyczną Sezanna poprzez rosyjski konstruktywizm ku organizacji współczesnej sztuki dynamicznej.

Poddając syntezie europejską i amerykańską kulturę – został wywiadowcą systemów estetycznych – sztuki fizycznej – kosmicznego przeciwdziałania i współdziałania – dynamicznego i statycznego”

Wystawy z udziałem prac Kazaka odbywały się w Stanach Zjednoczonych, Argentynie, Włoszech i Francji. O tych „amerykańskich” pisano nieraz wzmianki w The New York Times.

Wydał dwie książki – w 1968 i 1991 r. Ta druga napisana była we współautorstwie z Johnem Bowltem, wybitnym amerykańskim historykiem sztuki.

„Physical art: action of positive and negative space” (Rome, 1947-48, 1945), album „The art of Kasak. With a foreword by Robert Kramer, commentaries by Marcello Gallian and the artist’s own manifesto on physical art” (New York, October House, 1968), “From action to dynamic silence: the art of Nikolai Kasak” (Salt Lake City, 1991 r.).

Mikołaj Kazak zmarł w 1994 roku.

Po jego śmierci, żona, Janina Porańska, chciała zorganizować wystawę prac naszego słynnego rodaka w białoruskiej ambasadzie, lecz nikt nie był zainteresowany jej pomysłem. Na szczęście wystawa odbyła się dzięki wsparciu ambasady RP.

Redakcja „Echa Polesia” wyraża wdzięczność M. Kazakowi ze wsi Pohost za udostępnione materiały. Zdjęcia z archiwum rodzinnego malarza są publikowane po raz pierwszy.

Anna Godunowa

Powiązane artykuły:

UBIÓR POLESZUKÓW (fragment monografii Oskar...

Zaduszki

Pierwszy kościół na Białorusi p.w. Św. J...

Kościół Bożego Ciała w Kroszynie – his...

Udostępnij na: