„Naród nasz, tak lubiący wolność i ginący za wolność innych narodów, w organizacji harcerskiej widzi nie tylko zabawę, lecz prawdziwie racjonalne przygotowanie obywatela, Polaka, do czynu i pracy nie tylko dla siebie, lecz i dla innych. Ta to przyczyna sprawia, że młodzież garnie się do harcerstwa, że lubi tę nieraz męczącą pracę, że umie się hartować i chce zdobyć hart siły i serca”.
Ksiądz Fabian Szczerbicki
ZHP formalnie powstał w listopadzie 1918 r. z połączenia wszystkich organizacji wcześnie działających w trzech zaborach. Losy organizacyjne ruchu harcerskiego na wschód od Bugu w latach 1918-1939 ulegały częstym zmianom. Ilość i charakter zachowanych materiałów nie pozwala odtworzyć w pełni działalność harcerstwa na Polesiu.
Zaznaczyć należy, że pierwsze drużyny harcerskie na terenie Polesia powstały w Kobryniu i Pińsku jeszcze w czasie wojny. Pod koniec 1918 r. przyjeżdża do Brześcia ks. Fabian Szczerbicki, członek Naczelnej Rady ZHP. Rozpoczęta przez niego energiczna działalność harcerska dała początek rzeczywistemu rozszerzeniu się Okręgu Podlaskiego na Polesie.
Pismem z dnia 1 stycznia 1919 r. ks. F. Szczerbicki zawiadomił Naczelny Inspektorat Harcerstwa w Ministerstwie WR i OP o zorganizowaniu m.in. zastępów męskiego i żeńskiego w Brześciu. Jednostki te przydzielono do Okręgu Podlaskiego.
We wrześniu 1919 r. Naczelny Inspektorat przeniósł Inspektorat Okręgu Podlaskiego do Brześcia, powierzając jego kierowanie Ks. Fabianowi Szczerbickiemu.
22 września 1919 r. F. Szczerbicki powiadomił drużyny o połączeniu Okręgu Brzeskiego i Okręgu Podlaskiego w Okręg Polesko-Podlaski. Według raportu Okręgu, na początku listopada 1919 r. istniało na jego terenie 8 drużyn żeńskich i 4 koedukacyjne. 07.09.1919 r. odbył się zjazd Okręgu Brzeskiego. Wzięło w nim udział 240 harcerek i harcerzy, z których 48 złożyło przyrzeczenie. Działały w tym okresie drużyny w Łunińcu, Kobryniu, Pińsku. Praca harcerska odbywała się w trudnych warunkach, zbiórki odbywały się w lokalach nieogrzewanych, nie wszyscy członkowie zastępów mieli ciepłe ubrania i obuwie.
Pod koniec marca 1920 r. odbył się zjazd Okręgu Polesko-Podlaskiego, po którym dało się zauważyć przyspieszenie pracy i większą chęć działania. W kwietniu Okręg obejmował 27 drużyn męskich w 15 miejscowościach i 18 drużyn żeńskich w 12 miejscowościach.
Wśród nich w Brześciu I Drużyna im. Emilii Plater z drużynową Marią Galewską, uczennicą, i II Drużyna im. Marii Konopnickiej z drużynową Chełchąwską, urzędniczką. W Kobryniu działała I Drużyna im. Emilii Plater z drużynową Anną Bobońską, studentką, w Pińsku – I Drużyna im. Emilii Plater z drużynową Marią Piasecką, uczennicą.
Wszystkie drużyny wykazały chęć organizowania kursów dla lepszego wyrobienia zastępowych. Gdy ogłoszono, że będą zorganizowane kolonie Okręgu, zgłosiło się na nie początkowo 150 osób. Z uwagi jednak na niepewne czasy (wojna polsko-bolszewicka) w koloniach, które odbyły się w Skokach, majątku Niemcewiczów niedaleko Brześcia, wzięło udział tylko 19 dziewcząt i 29 chłopców. Opiekunką kolonii była p. Kozłowska, komendantem – ks. F.Szczerbicki. Pod koniec kolonii w Skokach przyszedł rozkaz mobilizacyjny dla chłopców. Znaczna część harcerzy i harcerek, szczególnie z tych miejscowości, gdzie było niewiele ludności polskiej (Brześć, Kobryń, Pińsk, Łuniniec) zmuszona była opuścić swe środowiska z powodu inwazji bolszewickiej, przenosząc się najpierw do Siedlec, a potem do Warszawy.
Ksiądz Szczerbicki w czasie wojny współpracował z komitetem werbunkowym do armii ochotniczej. Przeszło 20 harcerzy poległo w obronie ojczyzny.
Po ustąpieniu wojsk bolszewickich w sierpniu 1920 r. powrócił do Brześcia ksiądz Szczerbicki. Rozpoczął pracę od wizytacji poszczególnych środowisk. Chociaż spadła liczba drużyn, ponieważ nie wszyscy jeszcze wrócili do swoich miejscowości, wszędzie podejmowano różne prace pomocnicze dla wojska. Już w miesiącach jesiennych odtworzono pracę harcerską w poszczególnych miejcowościach Okręgu, 27 października 1920 roku zostali mianowani komendanci miejściowi. W r. 1920 w okręgu Polesko-Podlaskim pracowało w 20 środowiskach 30 drużyn męskich, 23 drużyny żeńskie i 7 koedukacyjnych drużyn zuchów. W Brześciu były w tym czasie trzy drużyny żeńskie (drużynowe Maria Kozłowska, Maria Makowiecka i Janina Krycka), w Pińsku – żeńska i męska, w Prużanie – żeńska (drużynowa Wasilewiczówna).
W grudniu 1921 r. Hufec Brzeski został podzielony na żeński i męski. Huwcową została mianowana Seweryna Szełchowska. Zaznaczyć należy, że przez znaczną część roku 1922 Okręg Polesko-Podlaski miał charakter koedukacyjny.
Latem 1922 r. komenda Okręgu zorganizowała koedukacyjny kurs w Dubicy pod kierownictwem ks. F.Szczerbickiego. W jego ramach pracowały trzy drużyny żeńskie i dwie męskie.
1 i 2 listopada 1922 r. odbył się Zjazd, na którym utworzono Oddział Brzeski ZHP i powstały chorągwie – żeńska i męska. 11 stycznia 1923 r. naczelnictwo ZHP zatwierdziło skład zarządu Oddziału Brzeskiego ZHP z Janiną Jaworską jako komendantką Chorągwi Harcerek i ks. Fabianem Szczerbickim jako komendantem Chorągwi Harcerzy.
Teren działania Oddziału Brzeskiego (Poleskiego) ulegał w okresie jego istnienia pewnym zmianom, jednak zasadniczo obejmował województwo poleskie. Była to t.zw. „Polska B” – teren pozbawiony dużych miast i wyższych uczelni, ze znaczną liczbą mniejszości narodowych, słabo rozwinięty gospodarczo, ze słabą komunikacją między poszczególnymi miejscowościami. W województwie był większy niż w jakichkolwiek innych chorągwiach brak instruktorów, brak podstaw materialnych do pracy. Drugim co do wielkości miastem tego terenu był Pińsk. W odróżnieniu od peryferyjnie położonego Brześcia leżał w centrum Polesia.
Organizacja harcerstwa w Pińsku została zapoczątkowana jeszcze za okupacji niemieckiej. W r. 1915 nauczycielka z Pińska Kazimiera Zawistowiczówna założyła „Związek młodzieży polskiej” skupiający uczniów i uczennic klas starszych miejscowego gimnazjum. W r. 1916 K. Zawistowiczówna zakłada „Kółko im. Królowej Jadwigi” dla młodszych dzieci, a w r. 1917 z inicjatywy nauczycielki jednej z pińskich szkół W. Mielczarskiej powstała organizacja solidacyjna „Patrol skautowy im. T. Kościuszki”. Organizacją tą od sierpnia 1917 r. zaopiekował się ksiądz K. Bukrabe, zmieniając wkrótce jej rolę i nazwę na „Kółko ministrantów”. Członkowie tej organizacji Jan Czarnooki, Bronisław Wasilewski i Kazimierz Rabcewicz pod koniec 1918 r. udali się do Warszawy i zaciągnęli się do Wojska Polskiego. 22 stycznia 1919 r. wojska bolszewickie weszły do Pińska. Ale i w tym okresie praca w tych organizacjach nie tylko nie ustała, ale się nawet wzmogła. Na początku 1919 r. Kazimiera Zawistowiczówna reorganizowała Kółka młodzieżowe, tworząc z nich jedną drużynę harcerską im. Tadeusza Kościuszki. Do drużyny tej weszło 12 chłopców i 12 dziewcząt. Prace w nowo powstałej drużynie prowadzili N. Pisiecki, A. Usurowi pod kierunkiem J. Zawistowiczówny. Wiosną 1921 r. po zajęciu Pińska przez wojska polskie drużyna harcerska brała udział we wszystkich uroczystościach z okazji wyzwolenia. 21 kwietnia witała młodzież harcerska generała Antoniego Listowskiego, a 3 maja brała udział w defiladzie. W tym czasie wstępują do szeregów armii polskiej harcerze H. Korszyc i Z. Frost. Następuje wówczas reorganizacja drużyny. Nowy kierownik, żołnierz Wojska Polskiego porucznik W. Rusiecki dzieli pińską drużynę harcerską na dwie: męska im. T. Kościuszki i żeńską im. E. Plater. Opiekunką drużyn w dalszym czasie była K. Zawistowiczówna. W czerwcu 1919 r. stanął na czele obu drużyn podchorąży podporucznik M. Wędrzecki, który włożył dużo pracy i poświęcenia, aby należycie postawić młode organizacje i zapewnić im wewnętrzny rozwój. Jednak wkrótce brak sił pomocniczych zmusza M. Wędrzeckiego do połączenia obu drużyn w jedną organizację im. T. Kościuszki. Pomaga mu w tej pracy jako zastępczyni drużynowego K. Zawistowiczówna. Znająca teren i warunki miejscowe ona była najbardziej odpowiednią współpracowniczką. W tym czasie drużyna liczyła 44 chłopców i 24 dziewcząt.
Wśród ważniejszych wydarzeń tego okresu można wyznaczyć kilka. 13 lipca 1919 r. odbyła się zbiórka drużyny w gaju leszczańskim. Brali w niej udział Szef Głównej Kwatery Naczelnictwa Harcerskiego z Kijowa H. Głass, oraz drużynowi Ejsmon z Kijowa i Polkowski z Homla. Wszyscy trzej zatrzymali się w Pińsku w drodze do Warszawy, aby dowiedzieć się o pracy harcerskiej nad Piną i jednocześnie podzielić się własnymi doświadczeniami. 17 lipca 1919 r. K. Zawistowiczówna urządziła wieczornicę harcerską, w której wziął udział generał A. Listowski. 31 lipca odbyło się poświęcenie klasztoru w Pińsku zwróconego O.O. Jezuitom po 100 latach. Poświęcenia dokonał biskup polowy Gali. Drużyna pińska brała udział w tej uroczystości.
Wieczorem 31 lipca 1919 r. przybyła do Pińska grupa 18 harcerzy i 36 harcerek z Brześcia na czele z Inspektorem Okręgowym harcerstwa księdzem F.Szczerbickim w celu pożegnania odjeżdżającego na front wołyński generała Listowskiego. Obie drużyny, pińska i brzeska, żegnały generała w gospodzie żołnierskiej. Wiersz okazyjny pożegnalny wygłosił harcerz piński Z. Makarczot, harcerz M. Dowgiełowicz wręczył go w ozdobnej szacie generałowi.
W dniu 6 września 1919 r. drużyna pińska, składająca się z 32 chłopców i 20 dziewcząt z drużynowym M. Węgrzeckim na czele, wyjechała na trzydniowy zjazd do Brześcia, gdzie w obecności generała Ostrowskiego i inspektora Okręgowego Szkolnego na ręce księdza Inspektora Okręgowego F. Szczerbickiego złożone zostało przyrzeczenie harcerskie.
Jednak rok szkolny 1912-1920 w pińskim gimnazjum im. Boboli okazał się trudnym dla drużyny harcerskiej. Dyrektor szkoły nie wyraził zgody na istnienie drużyny jako organizacji uczniowskiej. Założycielka drużyny, nauczycielka gimnazjum, K. Zawistowiczówna nie zgodziła się z taką sytuacją i do końca 1919 r. opiekowała się drużyną pińska, a także łuninecką. W końcu października drużynowy W. Węgrzecki opuścił Pińsk, pracując nadał w harcerstwie jako instruktor. 29 października drużyna żegnała pińskiego proboszcza ks. K.Bukrabę, który opuścił miasto. Od 20 stycznia 1920 r. protektorat nad drużyną pińska objął ksiądz S. Wojcik. Opiekował się nią bardzo gorliwie, dając nawet lokal na izbę harcerską w murach klasztoru franciszkańskiego.
Do lata 1920 r. do inwazji bolszewickiej praca w drużynie odbywała się normalnie. Regularnie odbywały się zebrania rady drużyny, były organizowane wycieczki, wieczornice, pogadanki. 21 stycznia 1920 r. ks. Drwiega zorganizował gawędę na temat „O harcerzu polskim”. 15 lutego i 2 maja odbyły się duże wieczornice harcerskie. Organizowano dwie wycieczki – 8 lutego do Stetyczewa i 13 maja do Horodyszcza. 3 maja i 3 czerwca drużyna brała udział w pochodzie i defiladzie. W maju 1920 r. ukazał się nawet jeden numer pisemka pod tytułem „Harcerz kresowy”. Redagował to pisemko Z. Makarczuk. Od marca 1920 r. pełnił obowiązki drużynowego S. Chodoniuk. Pracy reorganizacyjne jednak trwały nadal. Już w czerwcu 1920 r. znowu nastąpił podział drużyny na dwie: męską im. R. Traugutta i żeńską im. E. Plater. Drużyna męska liczyła 40, żeńska 59 członków. Wkrótce rozpoczęły się działania wojenne, które uniemożliwiły wszelką dalszą pracę.
Dopiero po zakończeniu wojny w sierpniu 1921 r. nowy dyrektor, obejmując zdewastowany gmach szkoły, musiał przede wszystkim zająć się urządzeniem samej szkoły. Szkoła liczyła tylko cztery niższe klasy, brakowało doświadczonych opiekunów. W tych warunkach sprawę nałożenia organizacji uczniowskiej zmuszony był odłożyć na późniejszy okres. We wrześniu 1921 r. Janina Zawistowiczówna, przyszła uczennica szkoły (siostra Kazimerzy), otrzymała polecenie od Ks. Fabiana Szczerbickiego, Inspektora okręgowego, zorganizowania na nowo w Pińsku harcerstwa. Dyrektor Ks. I. Mieloch podtrzymał projekt, lecz od wzięcia przyszłej drużyny pod swoją opiekę się uchylił. Pod koniec września wrócił do Pińska instruktor harcerski M. Węgrzecki i założył drużynę żeńską, wyznaczając na drużynową Janinę Zawistowiczównę. Drużyna liczyła 36 dziewcząt i składała się przeważnie z uczennic gimnazjum. Praca drużyny odbywała się w murach szkolnych. Harcerki brały czynny udział we wszystkich uroczystościach szkolnych. W końcu maja 1922 r. uczniowie klasy czwartej organizowali drużynę męską, do której zgłosiło się 47 chłopców z różnych klas. Drużynowym wybrano nauczyciela p. Gili. Niestety wskutek braku odpowiedniego instruktora na miejscu drużyna męska się rozpadła. W tym samym czasie, wskutek wyjazdu do Wilna J. Zawistowiczówny, przestaje działać i drużyna żeńska.
W listopadzie 1924 r. organizuje na nowo drużynę harcerską męską im. T. Kościuszki uczeń klasy 5 Stanisław Klukowski. Za łączenie z kolegami zabiera się z młodzieńczym zapałem, inicjuje kasę oszczędności, prenumeratę pism, bibliotekę drużyny, kółka naukowe i filatelistyczne. Powstał z inicjatywy harcerzy także klub lekkoatletyczny. Drużyna liczyła najpierw 13, później 25 członków. Ale ciągły brak środków na wykonanie tylu projektów, pomocy ze strony starszych kolegów, a także trzymanie się z dala od tej placówki dyrektora szkoły utrudniało pracę harcerzy. Pod koniec października 1925 r. drużyna przestaje istnieć.
Praca znacznie się ożywiła po przyjeździe do miasta kanonika kapituły pińskiej zasłużonego dla harcerstwa księdza F. Szczerbickiego.
W r. 1929 stanowisko prefekta szkolnego w gimnazjum Pińskim Ks. Kanonik J. Szczerbicki, objął dawniejszy komendant Chorągwi Męskiej, a w tym czasie Prezes Zarządu Oddziału. Od września tego roku podejmuje on prace w drużynie męskiej, a od stycznia 1930 r. – w drużynie żeńskiej. W 1930 r. męska drużyna liczyła 36, a żeńska – 33 członków. Obowiązki drużynowego pełnił J. Szemborski, drużynowej – H. Milkiewiczówna. Zbiórki drużyn odbywały się w budynku gimnazjalnym, i ksiądz kanonik i nauczyciele ściśle współpracowali w sprawach wychowawczych.
W r. 1934-1935 planowano zlot Chorągwi Poleskiej dla uczczenia piętnastolecia istnienia harcerstwa na Polesiu. W 1935 roku harcerki z Chorągwi Poleskiej wzięły udział w zlocie jubileuszowym ZHP w Spale.
We wrześniu 1935 r. funkcje komendantki Chorągwi Poleskiej (żeńskiej) objęła Alina Ratajczakowa, która mieszkała w Pińsku. Komenda Chorągwi przeniosła się więc z Brześcia do Pińska. Miało to pozytywny wpływ na rozwój harcerstwa w mieście i okolicach. Hufec piński berze udział w organizowaniu placówki Pogotowia Harcerskiego na Polesiu. W lipcu 1938 r. zagadnienia Pogotowia zostały szczegółowo opracowane na trzytygodniowym obozie w Telechanach koło Pińska.
W latach 1936-1938 Zarząd Okręgu Poleskiego czynił starania w różnych dziedzinach: pomagał w zapewnieniu harcerstwu województwa sił instruktorskich, pozyskiwał u władz poparcia dla poczynań harcerskich, tworzył trwałe podstawy materialne dla ruchu harcerskiego na innych terenach. W Pińsku w tych latach powstała placówka gospodarcza przy pomocy poleskiej Chorągwi Harcerek. Była to pracownia krawiecko-bieliźniarska. W celu popularyzacji ruchu harcerskiego zakładano Koła Przyjaciół harcerstwa. Pod koniec lat 30-ch istniało przy jednostkach harcerskich województwa po nad 20 takich kół. Zaznaczyć należy, że w tych latach stosunek wojewody poleskiego W. Kostki-Bernackiego, Dowódcy Okręgu IX Korpusu gen. bryg. F. Kleeberga, a także Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego do harcerstwa bał bardzo pozytywnym i opiekuńczym. Pomagało to w realizacji zadań wychowawczych harcerstwa na Polesiu.
dr Tamara Kabot
Powiązane artykuły:
