O Ziemio niepokorna

Ziemio najzuchwalsza –

Przesycona bez miary

Krwią swoich obrońców –

Przytul ich pod krzyżami –

Dźwignij się ku słońcu!

——————————-

Przywróć nam zagubiony

Rytm zwycięskich marszów!

Alina Fedorowicz

Drodzy Czytelnicy,

Proponujemy projekt katalogu miejsc pamięci narodowej obwodu brzeskiego, gdzie staraliśmy się ukazać miejsca naszej martyrologii, ze szczególnym uwzględnieniem zabytków i grobów, wymagających pilnej konserwacji czy remontu. Mamy wielką nadzieję, że publikacja ta stanie się początkiem naszej wspólnej pracy dla udokumentowania naszej bohaterskiej przeszłości, że nasi Czytelnicy z Białorusi, z Polski i ze świata wniosą swój wkład w tę pracę, wyślą swoje propozycje, odkryją nam kolejne imiona naszych bohaterów, nowe miejsca potrzebujące upamiętnienia. Naszym pragnieniem jest także zmobilizowanie środowisk polskich, katolickich, ośrodków nauczania języka polskiego, osób prywatnych Ziemi Brzeskiej do natychmiastowej pracy dla ratowania naszych miejsc pamięci. Obok każdej wsi i każdego miasta jest polski cmentarz, są miejsca pamięci, drogie naszym sercom. Tylko od nas zależy, czy przetrwają… Nasi dziadkowie i pradziadkowie oddawali za wolność naszą i waszą swoje życie, tracili majątki – dorobek wielu pokoleń, byli zsyłani na Syberię i pod krąg polarny. Czy nas, ich potomków, nie stać chociażby na szacunek i pamięć? Na skrzyżowaniach naszych dróg pozostało także niewiele krzyży przydrożnych i kapliczek, zadbajmy o to, by przedłużyć ich wiek, by dziełem rąk i serc naszych Rodaków z dwudziestolecia międzywojennego cieszyły się nasze dzieci i wnuki. Nie czekajmy na zawodowych konserwatorów z Polski. Nie wystarczy uczestniczyć dwa razy w roku w apelach, zorganizowanych przez Konsulat Generalny RP. Jeden z autorów „Ech Polesia” od lat kosi trawę na dwóch polskich cmentarzach, troszczy się groby w dwóch rodzinnych miejscowościach, nasza koleżanka odnowiła na swoim cmentarzu groby Sybiraków i wraz z rodziną wyremontowała kościół, uczniowie Polskiej Szkoły Społecznej im. I. Domeyki od 25 lat systematycznie pracują na cmentarzach polskich Brześcia i obwodu brzeskiego. Nasz kolega Aleksander Trebuchowski od wielu lat hoduje tuje, dekoracyjne krzewy i przekazuje je nieodpłatnie do obsadzania cmentarzy, kościołów, miejsc pamięci: rosną jego krzewy w Różanie, Szereszewie, Wysokim, Kamieńcu, na cmentarzu przy ul. Puszkińskiej w Brześciu, w miejscu urodzin Traugutta w Szostakowie… Niech każdy z nas wniesie swój wkład w tę szlachetną sprawę ratowania polskich miejsc pamięci, troski o nie… Zróbmy to nie na pokaz, zróbmy to dla naszych przodków i dla naszych potomków, dla ziemi naszej – „Matczyna jest i żywym i martwym”. Będzie to dla nas lekcja historii i lekcja miłości. Odmieni to także nas samych.

Drodzy Czytelnicy, czekamy na Wasze listy i propozycje uzupełnienia naszego katalogu.

Red.

1. Arabowszczyzna (obwód brzeski, rejon baranowicki).

Pomnik „Pamięci trzech pochodów Polaków i wybawienia Komendanta”. Zachowany do czasów obecnych, częściowo zniszczony. Stoi na skraju lasu, dwa kilometry od wioski Arabowszczyzna pomiędzy wsiami Zaosie a Wojtkiewicze. Wzniesiony w latach 20-ych XX w. Bloki ułożone na kształt skały wznoszą się w powietrze, a na nich przysiadł Biały Orzeł, za nim „strzelają” w górę trzy wysmukłe krzyże. Na frontowej ścianie cokołu znajdowały się jeszcze kiedyś dwa miecze, a napis głosił:” Pamięci trzech pochodów Polaków i wybawienia Komendanta”. Pomnik przedstawia orła odpoczywającego pod trzema krzyżami. Jeden krzyż upamiętnia pierwszy pochód Polaków na Moskwę w 1610 r., drugi kolejną wyprawę na Moskwę, tym razem z armią Napoleona, trzeci wojnę polsko- bolszewicką w latach 1919-1920. Pomnik odsłaniał Józef Piłsudski.

2. Baranowicze (obwód brzeski, rejon baranowicki).

• cmentarz katolicki z licznymi grobami polskimi. Pomnik na cmentarzu ma kształt wysokiego cokołu zwieńczonego krzyżem.

Wykonany został w okresie międzywojennym. Jeszcze do lat sześćdziesiątych XX w. Była na nim marmurowa tablica z napisem: ”Polsko, Matko nasza/W służbie twej wierni/ życie swe oddaliśmy/Pamięci 182 pracowników etapu repatriacyjnego w Baranowiczach/ Zmarłych w latach odrodzenia Ojczyzny/1920-1923”. Po odrodzeniu się życia polskiego w tym mieście na początku lat dziewięćdziesiątych ub. w. miejscowi Polacy wykonali replikę tablicy, którą umieścili na pomniku. Na polecenie miejscowych władz napis ten został usunięty i zastąpiony nowym w j. rosyjskim „Pamięci ofiar epidemii z lat 1920-1923”. Lakoniczna treść jest pozbawiona kontekstu historycznego. Zmanipulowana nowa tablica zaciera raczej, a nie popularyzuje „ślady” historii.

• cmentarz prawosławny, na którym znajduje się zbiorowa mogiła Polaków (głównie inteligencji) rozstrzelanych przez Niemców za współpracę z A K, upamiętniona pomnikiem. Na pomniku umieszczono 48 nazwisk z ponad 100 zamordowanych – nieznanych. Dokładna liczba nie jest znana. Krzyż i tablica pamiątkowa nie wymagają renowacji.

3. Bastyń (obwód brzeski, rejon łuniniecki).

Przed wjazdem do tej miejscowości znajdują się groby byłych mieszkańców (w tym Polaków) rozstrzelanych przez Niemców wczasie II wojny światowej. Trzy rodziny Dąbrowskich oznaczone są żelaznymi krzyżami. Na zbiorowej mogile pozostałych osób znajduje się pomnik z napisem w j. rosyjskim. Upamiętnienie grobów i pomnik w dobrym stanie.

4. Bereza Kartuska (obwód brzeski, rejon bieriezowski).

Zachowały się ruiny Klasztoru Kartuzów założonego w 1666 r., niszczonego wielokrotnie

przez wojska szwedzkie i rosyjskie oraz skonfiskowanego i ostatecznie rozebranego w 1866 r. na mocy decyzji władz carskich.

Z cegły pochodzącej z tego klasztoru wybudowano koszary dla wojsk carskich. W okresie II RP znajdowało się tutaj więzienie (miejsce odosobnienia) dla przeciwników politycznych ówczesnego rządu sanacyjnego. Część budynków zachowała się do dnia dzisiejszego.

Na cmentarzu w Berezie Kartuskiej zachowały się groby polskie z okresu przedwojennego.

5. Beździeż (obwód brzeski, rejon drohiczyński).

Podczas konfederacji barskiej, w dniu 8 września 1771 r. wojska konfederackie pod powództwem hetmana Michała Ogińskiego rozbiły pod

Bieździeżem korpus rosyjski dowodzony przez gen. Albiczewa, który poległ w bitwie. Było to największe zwycięstwo konfederatów nad Rosjanami w otwartym polu. Bitwę upamiętnia przydrożna kapliczka słupowa, murowana z cegły, ustawiona w końcu XVIII w. przy drodze na północny zachód od wsi, na skraju cmentarza. Jest to budowla czworoboczna, trójkondygnacyjna, nakryta czterospadowym daszkiem. Według innych jest to kolumna ku czci Konstytucji 3 Maja.

Kapliczka popada w ruinę. Na pobliskim cmentarzu występują nagrobki w języku polskim.

Cmentarz jest bardzo zaniedbany, porośnięty chaszczami.

W Beździeżu znajduje się także klasycystyczny kościół katolicki p.w. św. Trójcy, fundacji prałata Antoniego Giedroycia, zbudowany w 1820 r., zamknięty w 1946 r., zwrócony wiernym w 1990 r.

6. Białe Jezioro (obwód brzeski, rejon łuniniecki)

Niemcy w czasie II wojny światowej, w odwecie za akcję partyzantów radzieckich, spalili tę miejscowość, a jej mieszkańców, w dużej części Polaków, rozstrzelali. Miejsce to jest upamiętnione pomnikiem i napisem w j. rosyjskim.

 

 

 

 

 

 

7. Brona Góra (obwód brzeski, rejon berezowski). W lesie, w pobliżu miejscowości Bronna Góra, znajduje się zbiorowa mogiła ofiar hitlerowców z II wojny światowej, upamiętniona pomnikiem. Szacuje się, że od maja do listopada 1942 r. w Bronnej Górze rozstrzelano około 50 tys. Żydów, przywiezionych tu m.in. z gett w Brześciu, Janowie, Kobryniu i Horodeczu.

8. Brześć (obwód brzeski, rejon brzeski):

• Cmentarz Garnizonowy WP przy Twierdzy Brzeskiej (656 grobów). Pochowani są tutaj żołnierze i oficerowie z obsady Twierdzy Brzeskiej w latach 1921-1939 oraz jej obrońcy z września 1939 r. Zdewastowany w czasach ZSRR, został uporządkowany w drugiej połowie lat 90-ych. Zostały odnowione m.in. krzyże na poszczególnych mogiłach. Staraniem KG RP w Brześciu, został postawiony obelisk pamiątkowy w centralnej części cmentarza ze środków ROPWiM. Napis na obelisku brzmi: „Pamięci żołnierzy Wojska Polskiego Garnizonu Brzeskiego z lat 1921-1939 i obrońców Twierdzy Brześć poległych we wrześniu 1939 r. spoczywających na tym cmentarzu – Rodacy 2000 r.”

Z niewiadomych przyczyn, cmentarz został ogrodzony tylko od strony ulicy. Koniecznie jest uzupełnienie ogrodzenia.

• Cmentarz Wojenny z 1920 r. (329 grobów).

Cmentarz jest jedną z największych nekropolii z 1920 r. na terenie Białorusi. Są tutaj pochowani głównie żołnierze z formacji białoruskich gen. Bułłak- Balachowicza, walczących u boku wojsk polskich. Stanowi piękny przykład współdziałania polsko- białoruskiego w wojnie z bolszewikami. Napisy na nagrobkach mało czytelne. Wymaga dogłębnej restauracji oraz wykonania dobrego ogrodzenia.

• Cmentarz katolicki z XIX w. przy ul. Puszkińskiej.

Był wielokrotnie dewastowany. Jest w bardzo złym stanie. Zachowało się jednak trochę zabytkowych nagrobków.

• Kwatera żołnierzy polskich na cmentarzu katolickim przy ul. Puszkińskiej (48 grobów). Na tym cmentarzu spoczywają żołnierze, którzy zginęli lub zmarli w wyniku panującej epidemii w latach 1918-1920. Kwatera popada w ruinę i wymaga pilnej renowacji.

9. Brzozówka/Berezówka (obwód brzeski, rejon baranowicki).

Miejsce (obecnie las), gdzie był cmentarz żołnierzy 78 PP Strzelców Słuckich z 1920 r. położony w głębi lasu na polanie w pobliżu Baranowicz przy trasie Brześć-Słonim. Zachował się uszkodzony pomnik (był wielokrotnie dewastowany) i ślady po kilku grobach. Na cokole pomnika napis „Poległym 78 Słuckiego PP . 19 lipca 1920 r. Koledzy”. Dnia 19.07.1920 r. batalion detaszowany słuckiego pułku strzelców stoczył w lesie pod Berezówką bój z oddziałami sowieckiej piechoty i kawalerii. Poległ oficer, dwóch podoficerów i 20 szeregowych. Poległych pochowano na miejscu walki.

10. Buchowicze (obwód brzeski, rejon kobryński).

Symboliczny krzyż w pobliżu Buchowicz, w miejscu mordu polskich żołnierzy w 1939 r. przez bandytów, tzw. „miejscową partyzantkę”.

11. Czernawczyce (obwód brzeski, rejon brzeski)

Na starym cmentarzu katolickim jest zbiorowa mogiła żołnierzy z wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Płyta nagrobna została odnowiona w 2010 r. ze środków KG w Brześciu. Okoliczni Polacy troszczą się o mogiłę. Zachowały się liczne zabytkowe nagrobki z napisami w języku polskim.

12. Darewo (obwód brzeski, rejon lachowicki)

Na miejscowym cmentarzu katolickim znajdują się groby przedstawicieli rodu Bochwiców. Spoczywa tutaj również filozof Florian Bochwic (1799-1856). Nagrobek nie zachował się. Pozostałe nagrobki wymagają renowacji. Przed miejscowym kościołem katolickim znajduje się pomnik ks. Stanisława Szeplewicza (więźnia sowieckich łagrów) a na cmentarzu katolickim jego grób. Płyta nagrobna nie wymaga renowacji.

13. Dawidgródek (obwód brzeski, rejon stoliński)

Na miejscowym cmentarzu katolickim znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy z 1920 r. oznaczona żelaznym krzyżem. Miejsce zaniedbane, wymaga godnego upamiętnienia.  

14. Domaczewo (obwód brzeski, rejon brzeski)

Na terenie przykościelnym zachował się pomnik ku czci Powstańców z 1863 r. Jest w dobrym stanie. Napis: „Cześć poległym za Ojczyznę w 1863 r.”. Został zbudowany w 1936 r., kiedy proboszczem był ks. Nowak.

15. Górne Czernichowo (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Ruiny kaplicy Rdułtowskich. Rdułtowski ur. 16.10.1839 roku, zmarł 25.08.1910 roku. Walczył za Ojczyznę w 1863 roku.

16. Gremiacze (obwód brzeski, rejon brzeski)

Znajdują się tutaj ruiny dawnego pałacu książęcego rodu Puzynów, zbudowanego w połowie XIX stulecia. „Perła” architektury wpisana jest na listę priorytetowych obiektów restauracji. Zestarzały budynek został przekazany w ubiegłym roku spółce akcyjnej „Woschod Kamieniec”. Obecny właściciel planuje stworzyć w Gremiaczu zespół hotelowo-muzealny w stylu XIX stulecia.

17. Hruszowa/Hruszowo (obwód brzeski, rejon kobryński)

• tablica ku czci Marii Rodziewiczówny pod dębem „Dewajtis”. Inskrypcja brzmi: „Pamięci wielkiej pisarki polskiej Marii Rodziewiczówny 1864- 1944 wdzięczni za jej twórczość, tablicę niniejszą ustawiona pod dębem „Dewajtis” fundują Rodacy”. Tablica jest w dobrym stanie. Została ufundowana przez Towarzystwo Miłośników Wołynia i P olesia z Warszawy. Z dworku Rodziewiczów, zbudowanego w 1825 r. przez Antoniego Rodziewicza i zniszczonego podczas ostatniej wojny, ocalało lewe skrzydło. Całość popada w ruinę. Majestatyczny „odwieczny dąb” dumnie stoi na swoim miejscu.

18. Hruszówka (obwód brzeski, rejon lachowicki):

• dworek Rejtanów (w stanie ruiny),

• kaplica grobowa rodu Rejtanów (zdewastowana). W pobliżu kaplicy umieszczona jest tablica upamiętniająca T. Rejtana.

19. Iszkołdź (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Kościół katolicki pod wezwaniem Św. Trójcy, gotycki, fundacji Mikołaja Niemiry, zbudowany przed 1471 rokiem, jeden z najstarszych kościołów na Białorusi. Kościół był zniszczony podczas wojny polsko-moskiewskiej w latach 1654-60. W roku 1866 zamieniony na cerkiew prawosławną, w 1919 roku zwrócony katolikom; od tego czasu nieprzerwanie czynny, remontowany w latach 70. XX wieku.

Obok kościoła jest grób księdza Wincentego Lotarewicza, żył lat 38. Zamordowany 19 maja 1919 roku przez „czrezwyczajkę” w Zamku Mirskim. Został zastrzelony i wrzucony do studni razem z innymi ofiarami.

20. Janów Poleski (obwód brzeski, rejon janowicki)

Miejsce męczeńskiej śmierci św. Andrzeja Boboli (1657 r.). W miejscu pojmania Andrzeja Boboli ustawiono obok siebie krzyże pojednania: prawosławny i katolicki Miejsce śmierci świętego to obecnie plac, przy którym stoi cerkiew i kościół.

Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża w Janowie Poleskim został wybudowany w 1848 r. Wcześniej stała tu drewniana świątynia, która spłonęła w 1822 r. Kościół funkcjonował do 1948 r., później jak większość kościołów na terenie obecnej Białorusi został zamknięty przez władze sowieckie. Od 1950 r. znajdował się tu magazyn zbożowy, a później dom kultury. W stanie ruiny został zwrócony parafianom w 1994 r. Odbudowany w latach 90-ych ub. w.

Zachowały się resztki przedwojennego cmentarza katolickiego, który jest bardzo zaniedbany. Znajduje się tutaj grób Eustachego Kraszewskiego.

Na jednym z placów miasta jest zbiorowa mogiła i obelisk ku czci mieszkańców Janowa rozstrzelanych przez Niemców w czasie II wojny światowej, w tym Polaków za akcję AK „Ponurego” odbicia więźniów.

21. Juszkiewicze (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Juszkiewicze jako miejscowość mają wielką historię, ale parafia zaistniała w latach 30-tych XX wieku. Parafianie sami zbudowali kościół, oddzielili się od kroszyńskiej parafii. Fascynująca jest historia walki parafian przeciwko komunistom w latach 1944-55. W kościele znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona ks. Bolesławowi Rutkowskiemu, zamordowanemu przez gestapo. Na pobliskim cmentarzu katolickim są groby miejscowej ludności rozstrzelanej przez NKWD 5 kwietnia 1945 r. Informacja w „Echach Polesia” Nr 3(35)2012.

22. Kołpienica (obwód brzeski, rejon baranowicki)

W okresie międzywojennym, na cmentarzu katolickim znajdowała się kwatera żołnierzy polskich z wojny 1920 r. Po II wojnie światowej na grobach żołnierzy polskich dokonano nowych pochówków. Nie ma grobów z tamtego okresu. Zachowały się resztki zdewastowanego pomnika (brak głowy figury przedstawiającej żołnierza polskiego).

23. Kamieniec Litewski (obwód brzeski, rejon kamieniecki)

Na dawnym cmentarzu katolickim są groby żołnierzy AK i osób cywilnych (rodzina Grysiewiczów) rozstrzelanych przez Niemców za współpracę z polskim podziemiem oraz grób rodziny nauczycieli polskich (Wróblewskich) zamordowanych przez miejscową „partyzantkę” w czasie II wojny światowej. Groby są godnie upamiętnione płytami nagrobnymi i krzyżami. Cmentarz, podobnie jak większość przedwojennych cmentarzy polskich (z powodu upływu czasu i dewastacji w przeszłości) jest w bardzo złym stanie.  

24. Karczewo (obwód brzeski, rejon baranowicki)

W pobliskim lesie znajduje się „Kamień Filaretów”. Zbierali się tu podczas pobytu w Tuhanowiczach Tomasz Zan, Ignacy Domeyko, Jan Czeczot, Adam Mickiewicz, i inni. Od 2000 r. głaz jest chroniony jako pomnik przyrody. Niegdyś był on większy, ale pod koniec XIX w. ktoś kupił go od właściciela i częściowo wysadził w powietrze.

25. Kobryń (obwód brzeski, rejon kobryński)

W 1989 r. katolicy w Kobryniu (w większości Polacy) odzyskali zdewastowany XIX-wieczny kościół katolicki.

Zamknięty przez władze sowieckie w 1962 r. w ramach walki z religią, był systematycznie dewastowany. Zburzono dwie przykościelne kaplice: p.w. św. Anny i p.w. św. Jerzego (wybudowana w 1925 r. jako wotum dziękczynne za „Cud nad Wisłą”). Zrekonstruowany, ponownie zaczął służyć parafianom od 1990 r.

W Kobryniu znajdują się następujące miejsca pamięci narodowej:

• kwatera żołnierzy z wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. przy kościele katolickim, ul. Pierwomajska (38 grobów).

Podzieliła losy XIX-wiecznej świątyni p.w. Wniebowzięcia NMP . W 1962 r., pod osłoną nocy pomnik i nagrobki zostały zepchnięte buldożerem do znajdującego się w pobliżu stawu. Wiosną 2000 r. ks. proboszcz Krzysztof Gołębiewski zaczął wydobywać żołnierskie nagrobki i granitowe płyty pomnika z sadzawki. Podjął się przywrócenia dawnej świetności nie tylko kościołowi, ale także grobom żołnierskim. Kwatera została odtworzona zgodnie z przygotowanym przez ROPWiM projektem rekonstrukcji, wykonanym na podstawie zdjęć sprzed dewastacji oraz wspomnień okolicznych mieszkańców. Spoczywają tutaj żołnierze Pułków Poznańskich, wchodzący w skład 4 Armii Wojska Polskiego, dowodzonej przez gen. Leonarda Sikorskiego, którzy zginęli w 1920 r. w walkach z oddziałami bolszewickimi. 

• kwatera żołnierzy z wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. przy cerkwi prawosławnej, ul. Pierwomajskaja (42 groby).

Spoczywają tutaj żołnierze polscy polegli w walkach pod Berezą w 1920 r. na starym cmentarzu katolickim za kościołem, po wojnie kwatera znalazła się na terenie przycerkiewnym. Kwatera składa się z 42 betonowych płyt nagrobnych w kształcie krzyża greckiego, charakterystycznych dla cmentarzy z lat 1919-1920 na Polesiu oraz kamiennego obelisku z wizerunkiem krzyża Virtuti Militari i napisem: „Bohaterom/Obrońcom Kresów/ poległym w walce pod Berezą dnia 15-16-17 IX 1920”.

• kwatera żołnierzy, policjantów i osób cywilnych zamordowanych we wrześniu 1939 r. przez sowietów, znajdująca się przy kościele katolickim, ul. Pierwomajskaja (61 grobów).

Szczątki tych osób zostały odnalezione w okolicy Kobrynia w wyniku poszukiwań prowadzonych w lipcu-sierpniu 2008 r. przez ROPWiM. Pochówek odbył się podczas specjalnej, organizowanej przez Konsula Generalnego dr Jarosława Książka uroczystej ceremonii na terenie parafii katolickiej w Kobryniu. W listopadzie 2011 r. ROPWiM rozpoczęła działania w celu właściwego upamiętnienia tego miejsca. W grudniu 2011 r. został wybudowany pomnik. 

• 2 przedwojenne cmentarze cywilne z grobami rodzin: Mickiewiczów, Szutkowskich, Miłaczewskich.

Dawny polski cmentarz katolicki, znajdujący się obecnie przy cerkwi prawosławnej był wielokrotnie dewastowany. Zachowało się niewiele grobów. Na uwagę zasługuje dobrze zachowany pomnik na grobie rodziny Mickiewiczów.

Na drugim przedwojennym polskim cmentarzu katolickim, znajdującym się „za torami”, zachowało się wiele pięknych zabytkowych nagrobków. Czas robi swoje i cmentarz powoli podupada.

26. Kołdyczewo (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Zbiorowa mogiła ofiar hitlerowskiego obozu zagłady, który znajdował się w tym miejscu. W obozie ginęło wielu Polaków, w tym księży katolickich. Jest upamiętniony pomnikiem i tablicami pamiątkowymi. Napis w j. rosyjskim głosi, że w tym obozie zginęli obywatele ZSRR.

27. Kosów Poleski (obwód brzeski, rejon iwacewicki)

W kościele pod wezwaniem św. Trójcy w Kosowie Poleskim był ochrzczony Tadeusz Kościuszko. Kościół ten spalił się w 1872 r., a sześć lat później jego miejsce zajęła istniejąca do dziś świątynia murowana z połowy XVII w. W okresie międzywojennym przechowywano w kościele metrykę T. Kościuszki. Obecnie znajduje się ona w muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, a w kosowskiej świątyni można obejrzeć jej kopię i fotografię nieistniejącego już dworu w M ereczowszczyźnie. W 1996 r. w kościele odsłonięto ufundowaną przez stowarzyszenie „Wspólnota Polska” tablicę upamiętniającą miejsce urodzenia naszego bohatera narodowego. W tym samym roku, z inicjatywy miejscowej społeczności polskiej, ustawiono w miasteczku krzyż upamiętniający 250. rocznicę jego urodzin i 180. rocznicę śmierci. Na frontonie kościoła znajdują się tablice epitafijne ku czci Wojciecha i A nny z Eysmontów, Narbuttów oraz ks. Gwiazdowskiego.

Na cmentarzu katolickim z XIX w. znajduje się m. in.:

• kaplica cmentarna z XIX w.

• kwatera żołnierzy polskich (8 grobów), którzy zginęli w latach z 1918-1920.

• zbiorowa mogiła powstańców z P owstania Styczniowego 1863 r. Miejsce zostało upamiętnione pomnikiem w 1928 r. Umieszczono napis: „11 listopada 1928 r., w rocznicę 10-lecia niepodległości, powstańcom polskim poległym w 1863 r. w powiecie kosowskim – mieszkańcy powiatu”. Cmentarz jest zaniedbany. Zachowały się nagrobki z napisami w języku polskim.

28. Kroszyn (obwód brzeski, rejon baranowicki)

W miejscowości tej znajduje się zabytkowy kościół wybudowany w 1920 r., a w nim żyrandol wykonany w I połowie XX w. przez Pauluka Bagrima. Rośnie w Kroszynie stary dąb, posadzony przez I. Domeykę i E. Odyńca i poświęcony przez ks. A. Rojsze.

29. Krzywoszyn (obwód brzeski, rejon lachowicki)

W polskim lesie znajduje się kamień ku czci Powstańców z 1863 r. 9.07.1863 r. pobliżu wsi Krzywoszyn, w Repichowskim lesie oddział Powstańców stoczył z wojskami carskimi bitwę i poniósł duże straty. W 1988 r. na miejscu bitwy ustawiono kamień pamiątkowy z napisem w języku białoruskim.

30. Łahiszyn (obwód brzeski, rejon piński).

Miejscowość położona 28 km na północ od Pińska. Znajduje się kościół z cudownym obrazem Matki Boskiej Łahiszyńskiej, Królowej Polesia. Wybudowany został w 1634 r., czczony przez lud i szlachtę ze względu na znajdujący się tu cudowny obraz. Po Powstaniu Styczniowym, w 1866 r. władze carskie przekazały świątynię prawosławnym, którzy ją zburzyli. Na placu kościelnym pobudowano cerkiew, do której przeniesiono Cudowny Obraz. Dopiero po kilkunastu latach wybudowano nową świątynię katolicką, której konsekracja odbyła się w 1913 r. Obraz Matki Boskiej przebywał przez długie lata w cerkwi. W 1938 r. wrócił do kościoła katolickiego. 10 maja 1997 r. ks. kardynał Kazimierz Świątek dokonał uroczystej koronacji cudownego obrazu koronami papieskimi.

Na miejscowym cmentarzu katolickim, zachowanym w dość dobrym stanie, znajdują się liczne groby polskie, groby żołnierzy (10) z wojny polsko-bolszewickiej oraz zbiorowa mogiła Polaków (15) zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej, upamiętniona pomnikiem.

31. Łuniniec (obwód brzeski, rejon łuniniecki)

Dawniej istniał tu cmentarz żołnierzy z I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Cmentarz został zlikwidowany, a szczątki żołnierzy przeniesiono od zbiorowej mogiły na cmentarz komunalny.

32. Łysków (obwód brzeski, rejon prużański)

Na dziedzińcu dawnego „Białego” kościoła św. Trójcy (kościół popada w ruinę) znajduje się grób „..dom ubogi” Franciszka Karpińskiego – prekursora sentymentalizmu w poezji polskiej. Grób dramaturga i poety ma kształt wiejskiej chatki. Na tablicy pamiątkowej poety widnieje napis „Otóż mój dom ubogi”. Wielokrotnie dewastowany grób, został odbudowany przez Zakłady Mechaniczne PZL z Warszawy. Nowy „dom” Karpińskiego jest odmienny od tego, jaki wystawiono mu po śmierci. Jest bardziej skromny. Tuż za Karpińskim jest pogrzebany ks. Alojzy Zieleźniak, ostatni superior Domu Misjonarskiego w Łyskowie w latach 1938-1945. Dom Misjonarski, potem plebania, dzięki temu, że rozmieszczono w nim ambulatorium, przetrwał do dziś. Nadal służy ludziom jako szpital opieki socjalnej.

33. Mereczowszczyzna k/Kosowa Poleskiego (obwód brzeski, rejon iwacewicki):

• dworek-muzeum T. Kościuszki.

W 1746 r. urodził się tutaj T. Kościuszko, dyktator polskiego, antyrosyjskiego powstania. Do 1939 r. Mereczowszczyzna była miejscem pamięci o Kościuszce. Po agresji sowieckiej na Polskę dom Kościuszki został spalony (1942 r.) W 1996 r. w Stanach Zjednoczonych powołano Komitet Odbudowy domu rodzinnego Kościuszki, staraniem którego dworek zrekonstruowano w 2004 r. Obecnie mieści się tutaj muzeum T. Kościuszki. Nieopodal dworu znajdują się ruiny pałacu Pusłowskich.

34. Miłowidy (obwód brzeski, rejon baranowicki)

W pobliżu tej miejscowości znajduje się kapliczka upamiętniająca bitwę Powstańców z 1863 r. 3 czerwca 1863 r. doszło do bitwy oddziału płk Aleksandra Lankiewicza i A leksandra Jundziłła, naczelnika wojennego powiatu Słonimskiego, z wojskiem rosyjskim. Walczące strony poniosły duże straty. Kapliczka upamiętnia bohaterstwo Powstańców.

Kaplicę ufundowano w 1932 r. Umieszczono na niej tablicę z napisem „Poległym Powstańcom 1863 r. Wdzięczni Rodacy”. W 2001 r. kapliczka została odremontowana oraz umieszczono napis: „22.05.1863 r. Pokój ich cieniom”.

35. Mokrany (obwód brzeski, rejon małorycki)

W pobliżu tej miejscowości znajduje się pomnik upamiętniający marynarzy Flotylli Pińskiej zamordowanych przez sowietów 1939 r. w pobliskim lesie. Miejsce ich spoczynku jest nieznane. Napis na pomniku brzmi: „Oficerom i podoficerom Wojska Polskiego Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej i 135 Pułku Piechoty w Mokranach 26.09.1939 r.” Pomnik w dobrym stanie.

36. Mołodów (obwód brzeski, rejon iwanowski)

W lesie, niedaleko od dawnego dworu Skirmuntów, znajduje się miejsce śmierci i spoczynku ostatnich właścicieli majątku – rodzeństwa Marii i Henryka, upamiętnione krzyżem. Zostali zamordowani we wrześniu 1939 r. przez przedstawicieli „miejscowego komitetu rewolucyjnego”, w skład którego wchodzili miejscowi chłopi.

Tuż obok miejsca, gdzie stał dwór Skirmuntów, są ruiny neoklasycystycznej kaplicy w formie rotundy. Wybudowana była w latach 1905-1908 według projektu Tadeusza Rostworowskiego. Wnętrze całkowicie zdewastowane, zachowała się jedynie mensa i podstawa ołtarza. Niedaleko od kaplicy znajduje się cmentarz wielokrotnie dewastowany i jest w bardzo złym stanie.

37. Małe Żuchowicze (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Pozostałości po pomniku powstańca styczniowego Michała Abłamowicza (1845-1903), który za udział w P owstaniu Styczniowym został skazany na karę śmierci; wyrok zamieniono na zesłanie na Syberię (rodzice Michała sprzedają niemal cały majątek około 700 ha, pozostawiając sobie tylko środek 39 ha, by zamienić wyrok śmierci na zesłanie).

38. Ołtuż (obwód brzeski, rejon małorycki)

Na miejscowym cmentarzu znajduje się grób oficera polskiego por. Wacława Waryszaka. Został zamordowany przez sowietów we wrześniu 1939 r., gdyż broniąc kobietę przed oficerem Armii Czerwonej, zastrzelił go z pistoletu.

39. Ostrów (obwód brzeski, rejon małorycki)

W pobliżu miejsca, gdzie był dworek Trauguttów, znajduje się głaz z tablicą pamiątkową i krzyżem ku czci ostatniego wodza Powstania Styczniowego Romualda Traugutta (przy szosie prowadzącej do Mokran). Upamiętnienie w dobrym stanie.

40. Pińsk (obwód brzeski, rejon piński)

Cmentarz rzymskokatolicki był w czasach radzieckich wielokrotnie dewastowany. Swoim obecnym wyglądem sprawia przygnębiające wrażenie. Został zamknięty dla nowych pochówków w latach siedemdziesiątych XX w. Do chwili obecnej zachowała się nieznaczna część dawnego cmentarza. Nagrobki mają w większości charakter tradycyjny, kilka z nich zdobią rzeźby aniołów i świętych. Na cmentarzu znajdują się dwie mogiły w formie kapliczek. Pochowani są tu przedstawiciele polsko-białoruskich rodów wyznania katolickiego, m.in. Ogińskiego, Ordów, Skirmuntów, Broel-Platerów, Kraszewskich oraz księży katolickich diecezji pińskiej.

Na dawnym polskim cmentarzu wojskowym, przylegającym do cmentarza katolickiego, znajduje się obecnie cmentarz komunalny. Zachowało się jedynie pięć grobów żołnierzy polskich w różnych miejscach cmentarza komunalnego.

Jest tutaj też mogiła Radosława Machalewskiego, bohatera Powstania Wielkopolskiego, nazywana przez miejscowych Polaków „grobem nieznanego żołnierza”.

41. Popina Nowa (obwód brzeski, rejon drohiczyński)

W połowie XIX wieku, właścicielem majątku w P opinie był Jan Żuk. Aktywny uczestnik Powstania Styczniowego. Po powrocie z wygnania i uchyleniu konfiskaty majątku zamieszkali ponowie w P opinie. Po śmierci Jana majątek odziedziczyła Maria Żuk- -Skaryszewska. Jedynie świadectwo dawnych czasów można odnaleźć na maleńkim wiejskim cmentarzu, gdzie stoją marmurowy krzyż i nagrobki Jana i Stefanii Żuków. Na granitowej płycie nagrobnej Stefanii znajduje się napis: „Dobra Pani, opiekunka biednych”. Kwatera wymaga renowacji.

Istniejący tu niegdyś kościół katolicki został przebudowany na wiejski dom kultury.

Wokół kwatery znajduje się nieduży zaniedbany cmentarzyk. Zauważalne są ślady dewastacji. Zachował się fragment ogrodzenia i bramy cmentarnej.

42. Porzecze (obwód brzeski, rejon piński)

W miejscowym parku dworskim znajdują się groby ostatnich właścicieli dworu, Romana i Władysława Skirmuntów. Groby znajdują się w odległości około kilometra od miejsca, gdzie stał ich pałac. Na metalowym krzyżu jednego z grobów widnieje napis „Na wyżynach myśli i uczuć, tam był ich dom. SKIRMUNTY. Wieczne odpoczywanie racz im dać Panie! Mordercom okaż miłosierdzie”.

Tuż obok znajduje się zbiorowa mogiła 8 nieznanych żołnierzy 34 PP Wojska Polskiego, którzy zginęli w 1919 r.

43. Prużana (obwód brzeski, rejon prużański)

Cmentarz katolicki (założony w XIX w.) z licznymi grobami polskimi i kaplicą cmentarną. Na uwagę zasługują zabytkowe pomniki nagrobne na mogiłach przedstawicieli rodów Paszkowskich, Pruszyńskich, Trembickich, Leżeńskich.

Znajduje się tutaj również kwatera żołnierzy polskich Pułku Poznańskiego (78 grobów) poległych w latach 1920-1921. Pomnik główny jest w dobrym stanie. Płyty nagrobne wymagają renowacji.

W Prużanie znajduje się zabytkowy kościół katolicki z XIX w. Po II wojnie światowej został zamknięty przez władzę radzieckie. Oddany wiernym w latach 90-ych XX w.

44. Rakowica (obwód brzeski, rejon kamieniecki)

W pobliżu Rakowicy znajduje się cmentarz, gdzie spoczywają przedstawiciele rodu książęcego Tołłoczków. Groby były wielokrotnie dewastowane. Większość nagrobków nie istnieje. Zachował się m.in. mocno zniszczony nagrobek prof. chemii Stanisława Tołłoczko (ktoś umieścił tabliczkę z imieniem i nazwiskiem) oraz cmentarna kaplica. Stanisław był synem Jana Tołłoczko, który w 1863 r. wraz ze swoim teściem Antonim Jakłowskim brał udział w Powstaniu Styczniowym. Po klęsce powstania obaj dostali się do niewoli i zostali zesłani na 10 lat na Syberię.

45. Różana (obwód brzeski, rejon prużański)

Zachowały się imponujące ruiny rezydencji Sapiehów. Na głównej osi rezydencji znajduje się okazała (obecnie odnawiana) brama wjazdowa. Brama ozdobiona jest kartuszem herbowym. Najcenniejszym zabytkiem, oprócz ruin zamku, jest kościół św. Trójcy zbudowany przez Lwa Sapiehę w XVII w., który funkcjonował przez cały okres władzy radzieckiej. Został zbudowany w stylu baroku. Rekonstrukcja z roku 1850 nadała kościołowi rysy klasycyzmu. W bogatym wnętrzu znajdują się malowidła ścienne sztuki sakralnej, rzeźby. Ciekawy jest ołtarz i boczne partie kaplic. Stiukowe i drewniane rzeźby wykonał Prukner. W kościele znajduje się epitafium poświęcone Bolesławowi Bispingowi, ufundowane w dowód przyjaźni przez A. Sapiehę.

Na uwagę zasługuje muzeum przykościelne z cennym, mającym wartość historyczną, zbiorem np. księgi kościelne, szaty liturgiczne itp.

Na terenie przykościelnym znajdują się 2 mogiły żołnierzy polskich z wojny 1920 r.

46. Skoki (obwód brzeski, rejon brzeski)

Na dworku Niemcewiczów w latach 80-ych XX wieku została umieszczona tablica w j. rosyjskim ku czci Juliana Ursyna Niemcewicza – pisarza, uczestnika Powstania Kościuszkowego oraz Powstania Listopadowego w 1830 r., posła na Sejm Czteroletni oraz współtwórcy Konstytucji 3 Maja. Obecnie dworek jest odnawiany. Będzie mieścić się tutaj muzeum J. U. Niemcewicza.

47. Sobole (obwód brzeski, rejon berezowski)

Na polu, w pobliżu miejscowości Sobole, znajduje się zbiorowa mogiła powstańców z 1863 r. Miejsce jest upamiętnione wysokim metalowym krzyżem oraz ogrodzone łańcuchem. W czterech rogach ogrodzenia są ustawione pionowo kosy bojowe, którymi posługiwali się powstańcy. Mogiła wymaga właściwego upamiętnienia.

48. Swojatycze (obwód brzeski, rejon lachowicki)

Kościół katolicki pod wezwaniem Świętego Jerzego. Klasycystyczny, będący niegdyś kaplicą dworską wzniesioną w 1772 roku, należącą do niezachowanego zespołu pałacowego w majątku ziemskim Obuchowiczów. Po 1863 r. kościół i plebania zostały zabrane wiernym. Podczas I wojny światowej kaplica przejęła funkcję świątyni parafialnej. Zamknięto ją po II wojnie światowej i zamieniono na magazyn kołchozowy, zwrócono wiernym w 1990 roku. Znajdują się tu zniszczone kaplica Obuchowiczów oraz kaplica św. Magdaleny. Grób Jana Konarzewskiego, bohatera wojny polsko-bolszewickiej, kawalera orderu Virtutti Militari. Mogiła księdza Lucjana Pietraszkiewicza, zamordowanego przez Niemców 29.07. 1941 roku.

49. Stołowicze (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Przy dawnym kościele katolickim, obecnie zamienionym na cerkiew, znajduje się kamień ku czci Konfederatów Barskich, napis w języku białoruskim brzmi: „Tu odbyła się bitwa konfederatów barskich M.K. Ogińskiego z wojskami Suworowa”.

50. Szczytniki (obwód brzeski, rejon brzeski)

Na przedwojennym cmentarzu katolickim znajduje się grób powstańca z 1863 r., Antoniego Kaliszka, zmarłego w wieku 95 lat. Płyta nagrobna umieszczona jest na podmurówce z cegły. Wymaga zabiegów konserwatorskich. Na cmentarzu zachowały się nagrobki w języku polskim.

Na terenie znajdującym się przy cerkwi prawosławnej (dawniej kościół katolicki) w Szczytnikach znajdują się groby przedstawicieli szlacheckiego rodu Ponikwickich, zapamiętanych przez okolicznych mieszkańców m.in. Jako angażujących się w działalność dobroczynną. Nagrobki wymagają renowacji.

51. Szostakowo (Szostaków) – (obwód brzeski, rejon brzeski)

We wsi, we dworku generała Alberga, dzierżawionym przez Trauguttów urodził się w 1826 roku Romuald Traugutt. Fakt ten upamiętnia tablica pamiątkowa postawiona na miejscu zniszczonego obecnie dworku o treści: „W tym miejscu znajdował się dwór, w którym 16 stycznia 1826 roku urodził się Romuald Traugutt, jeden z przywódców powstania 1863-1864. Wdzięczni potomni 2003 r.” Upamiętnienie w dobrym stanie.

52. Tomaszówka – (obwód brzeski, rejon brzeski)

Groby oficerów i podoficerów polskich (15) zamordowanych przez sowietów we wrześniu 1939 r. znajdują się na nieczynnym cmentarzu w środku wsi (naprzeciwko szkoły). Groby są w złym stanie – pół grobowych nie widać, zachowało się kilka wysokich drewnianych krzyży bez napisów.

53. Wierzchowicze (obwód brzeski, rejon kamieniecki)

Zbiorowa mogiła żołnierzy AK poległych pod Mańczakami została upamiętniona płytą nagrobną i krzyżem. Napis na płycie: „Tu spoczywają żołnierze 84 PP 30 DP Armii Krajowej polegli pod Mańczakami w walce z Niemcami 29 czerwca 1944 r. oraz przyjęci do oddziału zbiegowie z obozu, trzej radzieccy oficerowie nieznanych nazwisk”.

54. Wołczyn (obwód brzeski, rejon brzeski)

Kościół p.w. Św. Trójcy, w którym w 1938 roku pochowano króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W czasach sowieckich miejsce pochówku zostało zbezczeszczone. Pod koniec lat 80-tych XX wieku przeprowadzono ekshumację szczątków królewskich i złożono je w A rchikatedrze Warszawskiej. Piękny ongiś kościół w Wołczynie pozostaje w stanie ruiny. Obecnie trwają prace w celu odbudowy kościoła. Na pobliskim cmentarzu katolickim zachowały się nagrobki w języku polskim, m. in. Przedstawicieli rodów: Narbutów, Gąsowskich, Gażyczów. Cmentarz popada w ruinę. Na uwagę zasługuje kaplica cmentarna, która dzięki staraniom miejscowego proboszcza, ks. Jana Wasilewskiego służy jako miejsce kultu dla okolicznych katolików.

55. Worocewicze (obwód brzeski, rejon małorycki)

Miejsce urodzin i życia Napoleona Ordy – patrioty, uczestnika Powstania Listopadowego, artysty-malarza, który uwieńczył na swoich rysunkach skarby narodowej kultury w postaci akwarel i rysunków. W rodzinnej miejscowości tego wybitnego Polaka znajduje się obecnie dworek-muzeum (budową sfinansowały władze Białorusi. Stary dworek spłonął podczas I wojny światowej). W muzeum znajdują się pamiątki po Napoleonie Ordzie, m.in. kopie akwarel, rysunków, litografii, podarowanych przez Fundację im. T. Goniewicza oraz Polską Szkołę Społeczną im. I. Domeyki.

56. Wysokie Litewskie (obwód brzeski, rejon kamieniecki)

Na dawnym cmentarzu katolickim znajdują się dwie kwatery wojskowe ( 4+6 mogił) z czasów I wojny światowej. W jednej z tych kwater spoczywają legioniści z I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego, którzy polegli w walce pod Wysokiem Litewskim 22.11.1915 r. Inskrypcja brzmi: „Tu spoczywają Legioniści Polacy z I Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego [nazwiska] polegli 22 II 1915 r. pod Wysokiem Litewskim w walce o wolność Ojczyzny”. Płyty nagrobne wymagają renowacji. Cmentarz był wielokrotnie dewastowany, jest w stanie ruiny. Większość grobów nie istnieje.

57. Zakoziel (obwód brzeski, rejon drohiczyński)

Jednym z najbardziej znaczących pomników zakozielskiego kompleksu dworskiego jest rodowa kaplica rodu Orzeszko położona na terytorium parku. Wybudowana została w stylu neogotyckim, o strzelistych wieżyczkach zakończonych żeliwnymi krzyżami. Kaplica powstała w konkretnym celu – przede wszystkim służyła jako miejsce pochówku dla przedstawicieli rodu Orzeszko. W kaplicy tej odbudowały się także nabożeństwa, a w świąteczne dni spotykało się tutaj dużo ziemian. W 1866 r. władze gubernialne nakazały kaplicę zamknąć. Kaplica zaczęła ulegać pierwszym zniszczeniom w czasie I wojny światowej. Groby Orzeszków przetrwały w podziemiach kaplicy nienaruszone do II wojny światowej. Obecnie kaplica znajduje się w stanie ruiny. W czasie Powstania Styczniowego kaplica stała się schronem dla Romualda Traugutta, któremu wydatnie pomagała mieszkająca nieopodal w Ludwinowie z mężem Piotrem – Eliza Orzeszkowa.

58. Zaosie (obwód brzeski, rejon baranowicki)

Znajduje się tutaj odbudowany Dworek Mickiewiczów. Urządzono w nim muzeum poety.

59. Żabinka (obwód brzeski, rejon brzeski)

Przed bramą cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła 9 żołnierzy Armii Krajowej z oddziału „Warta I” I Okręgu Polskiego AK dowodzonego przez por. Wojciecha Zbiluta, poległych 27 października 1943 roku w walce z Niemcami pod niedalekimi Siechnowiczami Małymi. Spoczywają w niej m.in. por. Stanisław Murawski ps. „Stanisław” i szef oddziału st. sierż. Józef Kazimierczak ps. „Bzura”. W 1993 roku na mogile umieszczono tablicę pamiątkową z napisami po polsku i po białorusku. Została ona ufundowana przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz polskie środowiska kombatanckie.

Projekt Katalogu miejsc pamięci narodowej obwodu brzeskiego jest przygotowywany przez grupę w składzie: Stanisław Żarczyński, konsul RP w Brześciu – większość tekstów, Hanna Paniszewa – teksty i foto, Eugeniusz Lickiewicz – foto, Alina Jaroszewicz – teksty i foto.

Praca nad katalogiem będzie kontynuowana i po uzupełnieniu, dzięki pomocy naszych Drogich Czytelników, zostanie wydana oraz zamieszczona na stronie internetowej „Ech Polesia” w wersji elektronicznej. Informujemy Państwo, że w roku 2012 już został wydany Przewodnik „Szlakiem Romualda Traugutta i Powstania Styczniowego po Polesiu 1863-1864” pod redakcją Hanny Paniszewej. Obecnie trwa również przygotowanie katalogu miejsc pamięci I wojny światowej na Polesiu.