W okresie między powstaniem listopadowym (1830–1831) a powstaniem styczniowym (1863–1864) „Stowarzyszenie Ludu Polskiego” było największą polską organizacją spiskową przygotowującą nowe powstanie. Jego działalność obejmowała rozległy obszar od Odessy do Dorpatu oraz od Warszawy do Kijowa. Do organizacji konspiracyjnej należało około trzech tysięcy osób. Organizator i przywódca „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” Szymon Konarski (1808–1839) stał się legendą polskiego ruchu wyzwoleńczego. O nim i o jego organizacji w Polsce, począwszy od XIX wieku, napisano wiele artykułów i monografii naukowych¹⁾, choć polski historyk Jan Trynkowski²⁾ zauważa, że „Stowarzyszenie Ludu Polskiego” zasługuje na pełną, spełniającą współczesne wymagania, monografię naukową.

W ZSRR tematem tym zainteresował się tylko jeden historyk – Anatol Smirnow, który napisał interesującą monografię o jednym z najaktywniejszych działaczy stowarzyszenia, Franciszku Sawiczu³⁾, a także krótką historię tego tajnego stowarzyszenia⁴⁾. Na Białorusi zagadnienie to było badane w niewielkim stopniu: powstało zaledwie kilka niewielkich haseł poświęconych Szymonowi Konarskiemu w encyklopediach. Dopiero niedawno grodzieński historyk Aleksander Radiuk⁵⁾ opublikował artykuł o działalności „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” na terenie guberni grodzieńskiej, jednak do dziś nie ma specjalnych badań poświęconych działalności tego tajnego stowarzyszenia na Polesiu Brzesko-Pińskim, choć kwestii tej dotykali zarówno A. Radiuk w swoim artykule, jak i A. Smirnow w monografii o Franciszku Sawiczu.

W 1835 r. Szymon Konarski wraz z Napoleonem Nowickim potajemnie przekroczyli granicę austriacko-rosyjską. Ukrywszy się w odludnych wołyńskich lasach, S. Konarski przystąpił do tworzenia silnej organizacji podziemnej. Po kilku latach „Stowarzyszenie Ludu Polskiego” składało się już z trzech organizacji studenckich (Wilno, Kijów, Dorpat), warszawskiego towarzystwa „Świętokrzyżców”, „Towarzystwa Kobiet”, kierowanego przez Ewę Felińską, oraz rozbudowanej sieci terenowych oddziałów (okręgów), których granice zazwyczaj pokrywały się z granicami powiatów. Na czele każdego okręgu stał sekretarz, do którego obowiązków należało: przyjmowanie nowych członków i zaprzysięganie ich, zbieranie składek pieniężnych, organizowanie zebrań okręgowych, prowadzenie tajnej korespondencji z kierownictwem stowarzyszenia i sekretarzami innych okręgów, szkolenie szeregowych członków w zasadach konspiracji, rozpowszechnianie nielegalnej literatury i odezw otrzymywanych z zagranicy, a także szerzenie demokratycznych idei stowarzyszenia itp.

Na terytorium dzisiejszej Białorusi istniało pięć okręgów: kobryński, nowogródzki, piński, słucki i mozyrski. Największą aktywność wykazywały okręgi kobryński i piński, położone na Polesiu Brzesko-Pińskim. Wynikało to z wielu czynników. Głównym miejscem bazowania Szymona Konarskiego był majątek Lisowo w powiecie łuckim guberni wołyńskiej. Dlatego kontakty emisariusza z Wilnem, Dorpatem, Nowogródkiem, Słuckiem, Mozyrzem itd. prowadziły właśnie przez Polesie. W kierownictwie tajnego stowarzyszenia oraz w najbliższym otoczeniu Szymona Konarskiego znalazło się wielu Polaków pochodzących z Polesia. Poleska szlachta była wówczas zaangażowana i patriotyczna i idee „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” pociągnęły wielu jej przedstawicieli.

Głównym celem „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” było przebudzenie narodowej świadomości społeczeństwa poprzez: 1) doskonalenie osobowości każdego członka organizacji, 2) reformę życia gospodarczego i rozwój myśli społecznej, 3) zmianę stosunku do chłopów, przede wszystkim ze strony ziemian, 4) człowieczeństwo, sprawiedliwość i czystość obyczajów w życiu osobistym każdego patrioty. Uwzględniając odrębność i trudną dostępność Polesia, Szymon Konarski podejmował kroki, by uczynić je jednym z głównych przyczółków swojej działalności konspiracyjnej.

Okręg kobryński.

Najbardziej aktywny udział w tworzeniu oddziału „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” w powiecie kobryńskim mieli przedstawiciele zamożnego rodu szlacheckiego Ordów, zamieszkujący wschodnią część powiatu, a także sąsiedni powiat piński. Być może sprzyjał temu również fakt, że przedstawicielka tego rodu, Józefa Orda (Płotnicka), niefortunnie wyszła za mąż za rosyjskiego księcia Włodzimierza Pawłowicza Dołgorukowa (1794–1836), który miał już żonę w Rosji⁶⁾. Niewykluczone, że jakieś tajne stowarzyszenie Ordy zorganizowali w powiecie kobryńskim jeszcze przed 1835 r., a więc przed pojawieniem się Szymona Konarskiego w Imperium Rosyjskim. Ordowie byli spokrewnieni z innym znanym poleskim rodem szlacheckim – Rodziewiczami. Przedstawiciel tego rodu, Ignacy Rodziewicz, był najbliższym współpracownikiem Konarskiego. To właśnie Ignacy Rodziewicz w 1836 r. po raz pierwszy przywiózł polskiego emisariusza na Polesie. Wówczas Szymon Konarski przyjął do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” właściciela majątku Huta w powiecie kobryńskim Ludwika Ordę (kuzyna Józefy Płotnickiej) i mianował go sekretarzem okręgu kobryńskiego.

Pod pseudonimem „Walko” rozpoczął on intensywną pracę konspiracyjną: rozpowszechniał zakazaną literaturę patriotyczną, gromadził środki finansowe na potrzeby organizacji podziemnej, przyjmował do stowarzyszenia nowych członków itd. Jak wspominał Michał Butowt-Andrzejkowicz, Ludwik Orda po włączeniu go do tajnego stowarzyszenia wprowadził nowy obowiązek szerzenia zasad moralności, podtrzymywania wiary rzymskokatolickiej, języka polskiego oraz patriotyzmu. Polecił też Butowtowi-Andrzejkowiczowi, który wyjeżdżał do Kijowa, aby odszukiwał tam osoby należące do stowarzyszenia i przekazywał mu informacje na ich temat⁷⁾.

Faktycznym centrum działalności okręgu kobryńskiego stał się majątek Worocewicze (w pobliżu miasteczka Janów), położony w sąsiedztwie majątku Huta. Zamożne Worocewicze należały do Józefiny Ordy (1775–1859) – matki słynnego artysty i kompozytora Napoleona Ordy (1807–1883) – jednak po jego udziale w powstaniu listopadowym majątek został skonfiskowany. Wkrótce jednak władze rosyjskie przekazały go ponownie Józefinie Ordzie. W majątku wraz ze starszą właścicielką mieszkała rodzina jej córki Józefy Płotnickiej: mąż córki, wołyński ziemianin Cherubin Płotnicki, oraz ich dzieci. Często przebywała tam również rodzina Emilii Kużenieckiej – drugiej córki gospodyni Worocewicz.

Spróbujmy odtworzyć skład okręgu kobryńskiego. W 1837 r. w majątku Worocewicze przez osiem miesięcy pracował jako guwerner dzieci Cherubina Płotnickiego jego rodzony bratanek, członek okręgu kobryńskiego Michał Butowt-Andrzejkowicz. W zeznaniach złożonych przed kijowską komisją śledczą podał on, że w Worocewiczach spotykał się z Ludwikiem Ordą, Józefem Kużenieckim, studentem Julianem Maciejewskim oraz Rafałem Bobińskim⁸⁾. Poza ostatnim z wymienionych szlachciców o pozostałych wiadomo na pewno, że należeli do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”.

Jesienią 1836 r. Szymon Konarski spotkał się z Józefą Płotnicką w pińskim domu Antoniego Orzeszki i przekazał jej zasady „Towarzystwa Kobiet”⁹⁾. Zadaniem polskich kobiet było przede wszystkim wychowywanie młodzieży w duchu demokratycznym, a także wywieranie wpływu na mężów, braci i synów, aby uznali w prostym chłopie brata i lepiej go traktowali. Patriotki miały obowiązek troszczyć się o chłopów, leczyć ich oraz uczyć wiejskie dzieci. Historyk Walentyn Hryckiewicz pisał, że „Towarzystwu Kobiet” przewodniczyły Ewa Felińska i Józefa Płotnicka¹⁰⁾. Tymczasem podczas przesłuchań Felińska twierdziła, że nie zna żadnej Płotnickiej¹¹⁾. Można przypuszczać, że Ewa Felińska kierowała „Towarzystwem Kobiet” na Ukrainie, natomiast Józefa Płotnicka – na terenie Białorusi i Litwy.

Zadziwiające jest, że tak aktywna członkini „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” – faktycznie jedna z jego liderek – Józefa Płotnicka nie poniosła poważniejszej kary. Aresztowano ją w lipcu 1838 r., zagrożono konfiskatą majątku, a w lutym 1839 r. zwolniono pod dozór policyjny¹²⁾. Tymczasem na przykład niebędącego nawet członkiem tajnego towarzystwa, podeszłego wiekiem ziemianina z powiatu łuckiego Jerzego Oleszę skazano na karę śmierci tylko za to, że pomagał swojemu pasierbowi Ignacemu Rodziewiczowi ukrywać Szymona Konarskiego¹³⁾.

Jak wiadomo, na terytorium Litwy i Białorusi działała Wileńska Komisja Śledcza z generał-gubernatorem księciem Mikołajem Dołgorukowem (1792–1847) na czele, zaś na Prawobrzeżnej Ukrainie – Kijowska Komisja Śledcza kierowana przez generał-gubernatora Dmitrija Bibikowa (1792–1870). Warto zaznaczyć, że wyroki wydawane przez Bibikowa były zdecydowanie surowsze. Można wysunąć hipotezę, że książę Dołgorukow odczuwał winę swojego rodu (był dalekim krewnym pierwszego męża Józefy) wobec rodziny Płotnickich, dlatego okazywał im taką łagodność, szczególnie wobec członków tego domu. Nie ulega wątpliwości, że Cherubin Płotnicki był członkiem okręgu kobryńskiego (a być może jednym z jego przywódców), lecz go nawet nie aresztowano. Z dokumentów archiwum grodzieńskiego wynika, że pod policyjnym nadzorem w latach 40–50 XIX w. z powodu powiązań ze spiskiem Szymona Konarskiego pozostawali następujący krewni i sąsiedzi Ludwika Ordy oraz Cherubina Płotnickiego: Stanisław Błocki, Piotr Dembicki, Jan Dmochowski, Józef Kużeniecki, Józefa Płotnicka, Antoni Jabłoński¹⁴⁾.

Udało się zatem ustalić dziesięć osób należących do okręgu kobryńskiego lub powiązanych z jego działalnością. Można przypuszczać, że lista ta jest niepełna i w przyszłości badaczom uda się zidentyfikować kolejnych członków okręgu. Jest całkiem możliwe, że do okręgu kobryńskiego należeli także, student Uniwersytetu Kijowskiego Jan Kowalewski oraz znany filomata, rodak z ziemi kobryńskiej Adam Suzin (1800–1879), który po zesłaniu orenburskim powrócił w 1837 r. do Kobrynia, by opiekować się chorym ojcem. Tu często spotykał się ze swoim kuzynem Ludwikiem Ordą. Trudno uwierzyć, że sekretarz okręgu nie zaproponował członkostwa w stowarzyszeniu przyjacielowi Adama Mickiewicza, słynnemu filomacie, który tak surowo został ukarany przez władze carskie.

Po kilku miesiącach Suzin wyjechał do miejscowości Młynów w guberni wołyńskiej, gdzie podjął się wychowania brata swego dawnego znajomego z zesłania, hrabiego Karola Chodkiewicza. W ciągu zaledwie pół roku filomata zdołał kilkakrotnie odwiedzić siedzibę Konarskiego – położony wcale nie tak blisko Młynowa majątek Lisowo! Trudno zrozumieć, jak Suzinowi udało się przekonać śledczych, że bywał tam zupełnie przypadkowo i w sprawach niezwiązanych ze „Stowarzyszeniem Ludu Polskiego”. Czyżby towarzysze nie wydali „męczennika-filomaty”? Po półrocznym pobycie w twierdzy kijowskiej Adam Suzin został zwolniony¹⁵⁾.

Na zakończenie przedstawimy krótkie biogramy znanych nam członków okręgu kobryńskiego. Informacje o nich zaczerpnięto z dokumentów archiwów historycznych w Kijowie i Grodnie, z książki Wiktorii Śliwowskiej¹⁶⁾ oraz z wyżej wspomnianego artykułu Aleksandra Radiuka.

Orda Ludwik (ok. 1794–1855) (w 1839 r. miał 45 lat), syn sędziego Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego Feliksa Ordy i Krystyny z Suzinów (1759–1839), szlachcic powiatu kobryńskiego guberni grodzieńskiej, potwierdzony w szlachectwie (21 września 1818 r.), właściciel majątku Huta (wspólnie z bratem Ignacym (1781–1845)) oraz części majątku Worocewicze, kuzyn Napoleona Ordy, Józefy Płotnickiej i Adama Suzina. W 1836 r. wstąpił do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”, złożył przysięgę i przyjął pseudonim „Walko”. Sekretarz okręgu kobryńskiego. Aktywnie przyjmował do stowarzyszenia nowych członków oraz rozpowszechniał literaturę rewolucyjną (nawet w Grodnie). Szymon Konarski nauczył go różnych sposobów prowadzenia tajnej korespondencji. Aresztowany 15 lipca 1838 r., 9 marca 1839 r. skazany przez sąd wojskowy na karę śmierci, jednak na podstawie konfirmacji wileńskiego generał-gubernatora Mikołaja Dołgorukowa, zatwierdzonej przez cesarza Mikołaja I, wyrok śmierci zamieniono na zesłanie na Syberię z pozbawieniem tytułu szlacheckiego i wszelkich praw, „z pozostawieniem jego majątku, po zdjęciu sekwestru, rodzinie lub prawowitym spadkobiercom”. Zaliczony do trzeciej kategorii winy. Miał syna Adama-Mieczysława (1838–1841). Córki: Felicja (ur. 1832), Anżelika (ok. 1834) i Józefina (ok. 1835) „z łaski monarszej” zostały przyjęte do Instytutu Szlachetnie Urodzonych Panien oraz Instytutu Sierot przy Petersburskim Domu Wychowawczym. Z Wilna wysłano go na Syberię 22 marca 1839 r. Przebywał na osiedleniu we wsi Troicko-Tiusiuł w guberni tomskiej. W maju 1841 r. otrzymał z najwyższego rozkazu zezwolenie na swobodne przemieszczanie się po Syberii, a w 1845 r. – na zamieszkanie w guberniach wielkorosyjskich. Osiedlił się w Nowogrodzie. W czerwcu 1852 r. uzyskał pozwolenie na przyjazd do Petersburga w celu przeprowadzenia operacji; zmarł tam 10 maja 1855 r.

Andrzejkowicz-Butowt Michał, ur. ok. 1816 r. (w 1838 r. miał 22 lata), syn Romualda i Franciszki z Płotnickich, szlachcic powiatu kobryńskiego guberni grodzieńskiej, krewny grodzieńskiego gubernatora Michała Butowta-Andrzejkowicza. Jego ojciec był wachmistrzem wojsk rosyjskich, następnie policmajstrem miasta Radziwiłłów w guberni wołyńskiej. W 1833 r. Michał ukończył Liceum Krzemienieckie. Mieszkał w osadzie Bereżce w powiecie krzemienieckim przy matce, a w 1837 r. zamieszkał w majątku Worocewicze jako guwerner dzieci swego stryja Cherubina Płotnickiego. Tam, za pośrednictwem Ludwika Ordy, wspólnie ze studentem Julianem Maciejewskim, został wciągnięty do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”. Pod koniec 1837 r. przeniósł się do Kijowa, aby przygotować się do egzaminu uniwersyteckiego na stanowisko nauczyciela gimnazjalnego; mieszkał w środowisku studenckim, rozpowszechniając wśród nich idee stowarzyszenia. W lipcu 1838 r. aresztowany i osadzony w twierdzy kijowskiej. Podczas przesłuchań zachowywał nieustępliwość. W czasie rewizji w mieszkaniu znaleziono papiery (wypisy z książek o skrajnie liberalnej treści, jego przekład francuskiej komedii na język włoski) oraz trzy książki w językach niemieckim i francuskim z podpisem „Napoleon Orda”. Oddany pod sąd wojskowy, który 20 lutego 1839 r. skazał go na karę śmierci, zamienioną – na mocy konfirmacji generał-gubernatora Bibikowa – na wcielenie do żołnierzy Korpusu Kaukaskiego bez zaliczenia służby (z pozbawieniem tytułu szlacheckiego i wszelkich praw). 4 marca wysłano go na Kaukaz. Służył w 15. gruzińskim batalionie liniowym, z którym brał udział w ciężkich walkach z Szamilem, następnie w kaukaskim batalionie saperów. W wyniku amnestii z 1841 r. uzyskał prawo zaliczania służby. W 1843 r. w wileńskim czasopiśmie „Athenaeum” opublikowano fragmenty jego wspomnień kaukaskich. Zawierały one wierny i dość krytyczny obraz Szamila. Jako pisarz należał do kaukaskiej szkoły literatury polskiej¹⁷⁾, do której zaliczali się m.in. Tadeusz Łada-Zabłocki, Władysław Strzelnicki, Leon Janiszewski, Juliusz Strutyński i inni. Zbierał materiały do historii i etnografii Gruzji. Po przywróceniu mu szlachectwa i prawa pełnienia służby wyróżnił się w 1844 r. w walkach na terenie Dagestanu i po roku otrzymał stopień oficerski. Dzięki staraniom krewnych przeniesiono go do korpusu grenadierów w Nowogrodzie, gdzie mieszkał wówczas Ludwik Orda; służył tam jeszcze 10 lat. Na mocy carskiego manifestu amnestyjnego z 1856 r. wrócił do domu. W 1859 r. w Warszawie opublikował dwutomowe „Szkice Kaukazu”, zawierające niezwykle bogaty materiał o tym regionie. Według niektórych informacji później mieszkał w Petersburgu, gdzie zmarł.

Błocki Stanisław, ur. ok. 1796 r. (w 1848 r. miał 52 lata), szlachcic powiatu kobryńskiego guberni grodzieńskiej, właściciel majątku Chorowszczyzna. Od 6 marca 1839 r. pozostawał pod dozorem policyjnym „za udział z przestępcą Konarskim”; jeszcze w 1854 r. znajdował się pod nadzorem, będąc wówczas już wdowcem.

Wiśniewski Faustyn, rodem z guberni grodzieńskiej. Aresztowany 5 października 1838 r. w powiecie kobryńskim, w majątku Ludwinowo (obok Huty i Worocewicz), należącym do Mikołaja Orzeszki (teścia słynnej pisarki Elizy Orzeszkowej). Podczas aresztowania, oprócz papierów, skonfiskowano „podejrzane” guziki z wizerunkiem Napoleona oraz emblematem „Wiara, Nadzieja, Miłość”¹⁸⁾. Według Macieja Łowickiego Wiśniewski był członkiem „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”¹⁹⁾. Jednak Wileńska Komisja Śledcza nie znalazła dowodów na jego przynależność do tajnego towarzystwa i został zwolniony pod dozór policyjny, bez zaliczenia do jakiejkolwiek kategorii winy.

Dembicki Piotr, ur. ok. 1794 r. (w 1848 r. miał 54 lata), szlachcic. Od 22 kwietnia 1839 r. znajdował się pod dozorem policyjnym „z powodu podejrzenia, jakie padło na Dembickiego, o przyjęcie od szlachcica Ludwika Ordy w celu przeczytania buntowniczych pism. Przebywa w majątku Suchowczyce, należącym do ziemianina Dwornakowskiego, przy swojej córce, pozostającej w związku małżeńskim z tymże Dwornakowskim. Od skarbu państwa nic nie otrzymuje. Wdowiec”.

Dmochowski Jan, ur. ok. 1790 r. (w 1848 r. miał 58 lat), szlachcic guberni grodzieńskiej, właściciel majątku Mogilno w powiecie kobryńskim, a od 1835 r. także majątku Janów w tym samym powiecie. Prawdopodobnie kuzyn Ludwika Ordy. Aresztowany 18 lipca 1838 r. Ignacy Rodziewicz podczas przesłuchania zeznał, że w 1838 r. Dmochowski widział się z Konarskim, przedstawiającym się jako Sosnowski, od którego kupił książki, „niektóre rozdał, niektóre spalił”. Wileńska komisja zaliczyła go do piątej kategorii winy. 24 lutego 1839 r. zwolniony od śledztwa i sądu z konfiskatą majątków. Od 6 marca 1839 r. pozostawał pod dozorem policyjnym „za udział z przestępcą Konarskim”; jeszcze w 1854 r. był pod nadzorem.

Kurzeniecki Józef (ok. 1799–1870), syn Wiktora, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątków Zamosza i Osownica w powiecie kobryńskim oraz Duboja w powiecie pińskim. Pierwsza żona: Emilia Orda (rodzona siostra Napoleona Ordy), druga żona: Anna Orda (rodzona siostra pierwszej żony). Dziad znanej polskiej pisarki Marii Rodziewiczówny. W 1831 r. podejrzewany o to, że wysłał „swoich ludzi do bandy buntownika [Tytusa] Pusłowskiego”, jednak jego wina nie została udowodniona. Aresztowany w 1838 r. za kontakty z Szymonem Konarskim, któremu przekazał zebrane składki pieniężne. Dla Konarskiego uzyskano w pińskiej kasie powiatowej paszport na nazwisko chłopa Czulanczyka, będącego poddanym Kurzenieckiego. Na mocy wyroku sądu wojskowego, zatwierdzonego 3 marca 1839 r. przez cesarza Mikołaja I, został zesłany wraz z rodziną do guberni wołogodzkiej. Majątki zwolniono spod sekwestru. Z Wołogdy synowie Wiktor (ok. 1824) i Gustaw (ok. 1825) zostali, z Najwyższego Rozkazu, skierowani do Pułku Szlacheckiego. W czerwcu 1842 r. zezwolono mu wyjechać z guberni wołogodzkiej do bliższych guberni, a w sierpniu 1842 r. – do powiatu kobryńskiego, gdzie mieszkał w swoich majątkach Osownica i Zamosza pod dozorem policyjnym. W 1853 r. został zwolniony spod dozoru policyjnego i przeniósł się do majątku Duboja, jednak objęto go tajnym nadzorem, z którego został zwolniony 25 września 1854 r.

Maciejewski Julian, ur. ok. 1819 r. (w 1839 r. miał 20 lat), syn Mateusza, szlachcic powiatu wołkowyskiego guberni grodzieńskiej, student Uniwersytetu Kijowskiego. Pod koniec lat 30. dość często odwiedzał majątek Worocewicze (być może krewny Ordów), gdzie – według jednych źródeł – do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” przyjął go Ludwik Orda²⁰⁾, a według innych – Władysław Gordon w Kijowie²¹⁾. Przyjął pseudonim „Witold Wojdyło”. Po wiadomości o aresztowaniu Szymona Konarskiego napisał list do ministra oświaty, hrabiego Siergieja Uwarowa, w którym poinformował o istnieniu kijowskiej organizacji, co przyspieszyło aresztowania na Ukrainie. Jednak on sam również został aresztowany i 22 lutego 1839 r. skazany na oddanie do służby wojskowej w Korpusie Kaukaskim na prawach ochotnika, bez pozbawienia tytułu szlacheckiego i konfiskaty majątku, z zastrzeżeniem, że po uzyskaniu stopnia oficerskiego będzie służył jeszcze 10 lat. Służbę wojskową odbywał w megrelskiem pułku strzelców. W 1849 r. był podoficerem i służył w pułku księcia Woroncowa.

Płotnicka Józefa (1800-?), córka Michała i Józefiny z Butrymowiczów. Pierwszy mąż – książę Włodzimierz Dołgorukow. Drugi mąż – szlachcic guberni wołyńskiej Cherubin Płotnicki. Rodzona siostra Napoleona Ordy i kuzynka Ludwika Ordy. Jesienią 1836 r. w pińskim domu Antoniego Orzeszki spotkała się z Szymonem Konarskim, który przekazał jej zasady „Stowarzyszenia Kobiet” i zobowiązał ją do rozpowszechniania demokratycznych reguł wśród członkiń tego stowarzyszenia. Zapewne planowano, że stworzy i pokieruje „Stowarzyszeniem Kobiet” na terytorium dzisiejszej Białorusi i Litwy. Aresztowana w lipcu 1838 r. i osadzona w więzieniu wileńskim. Zwolniona 24 lutego 1839 r. pod dozór policyjny z konfiskatą majątków, jeśli zostaną odnalezione. Mieszkała z rodziną w majątku Worocewicze, a po powstaniu 1863–1864 – we wsi Niedzieliszcze w powiecie żytomierskim guberni wołyńskiej.

Jabłoński Antoni, ur. ok. 1796 r. (w 1848 r. miał 52 lata), szlachcic powiatu kobryńskiego guberni grodzieńskiej, właściciel majątku Bosiacz. Od 22 kwietnia 1839 r. znajdował się pod dozorem policyjnym „z powodu zmowy ze złoczyńcą, zagranicznym emisariuszem Konarskim, [poprzez] Ludwika Ordę, który dawał buntownicze pisma”.

Okręg piński

Działalność „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” w powiecie pińskim była bardziej intensywna niż w kobryńskim. Wynikało to z wielu przyczyn, jednak najważniejszą było to, że w Pińsku jeszcze przed 1835 r. ukształtował się polski krąg patriotyczny, a być może nawet tajne stowarzyszenie. Istotną rolę w kształtowaniu postaw patriotycznych odgrywała Pińska Szkoła Powiatowa, prowadzona przez mnichów franciszkanów, którzy zasłynęli w 1831 r. przechowywaniem broni dla powstańców. Wśród nauczycieli wyróżniał się dozorca szkoły Franciszek Mochnacki, który adoptował ucznia szkoły, przyszłego przywódcę „Towarzystwa Demokratycznego” w Wileńskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej – Franciszka Sawicza, wokół którego zaczął się tworzyć krąg uczniowski, złożony z Franciszka Terleckiego, braci Ancentego i Mamerta Rennerów, Feliksa Szołomickiego, Erazma Zakrzewskiego i innych. W 1830 r. Sawicz w Pińsku poznał i zaprzyjaźnił się ze szlachcicem Ignacym Rodziewiczem, który zapewne przedstawił Franciszka miejscowym szlachcicom: Antoniemu Orzeszce, Janowi Bylewskiemu, Piotrowi Grabowskiemu, Antoniemu Chylkiewiczowi i innym. Ten właśnie krąg osób stworzył patriotyczne środowisko. Wielu z nich wzięło udział w powstaniu polskim 1830–1831, a po jego klęsce ukrywało byłych powstańców. W 1833 r. do Pińska przybył emisariusz Dominik Bulewski, który w powiecie mozyrskim zorganizował tajne stowarzyszenie zorientowane na odbudowę państwa polskiego pod przewidywanym królem Adamem Jerzym Czartoryskim.

Prawdopodobnie Bulewski prowadził negocjacje w sprawie połączenia obu stowarzyszeń. W 1834 r. w Pińsku pojawił się inny mozyrski emisariusz – Kopernicki. Wkrótce jednak część aktywnych działaczy opuściła Pińszczyznę: Franciszek Sawicz wyjechał na studia do Akademii Medyczno-Chirurgicznej, a szlachcice Ignacy Rodziewicz i Jan Bylewski osiedlili się w guberni wołyńskiej w dzierżawionych przez siebie majątkach.

Jak już wiadomo, Szymon Konarski bazował w wołyńskim majątku Lisowo, dzierżawionym od hrabiny Krasickiej przez Ignacego Rodziewicza, który stał się najbliższym współpracownikiem emisariusza. Jesienią 1836 r. Rodziewicz przywiózł Konarskiego na Polesie, gdzie ten spotkał się z przyjaciółmi i współpracownikami Rodziewicza oraz przyjął ich do organizacji, składając z nimi przysięgę według specjalnego rytuału (przysięgano, trzymając w dłoni polską ziemię). Wśród zaprzysiężonych znaleźli się m.in.: Antoni Orzeszko, Franciszek Terlecki, Józef Krassowski, Ludwik Korsak, bracia Erazm i Werner Gorniccy, Stanisław Drozdowski i inni. Wówczas utworzono Okręg Piński, którego sekretarzem został ziemianin Antoni Orzeszko, przyjmując pseudonim „Jadak” (po rosyjsku „Juda”), bliski przyjaciel Ignacego Rodziewicza. Na ich zażyłość wskazuje także fakt, że sam Rodziewicz używał pseudonimu „Iskariota”.

Duchowieństwo katolickie miało duży wpływ na drobną szlachtę i urzędników. Antoni Orzeszko rozumiał wagę pozyskania dla stowarzyszenia księży rzymskokatolickich i duchownych unickich. Dlatego piński franciszkanin Błażej Adamowicz oraz lubieszowski pijar Kazimierz Szalewicz prowadzili werbunek nowych członków wśród duchowieństwa rzymskokatolickiego, a unicki kapłan Onufry Jarmołowicz – wśród greckokatolickiego. Ponadto do członków Okręgu Pińskiego należeli: Józef Kurzeniecki, być może także szlachcice Jan Wysocki²²⁾ i Władysław Rabcewicz²³⁾, doktor Józef Pietraszkiewicz²⁴⁾, a także brat Ignacego Rodziewicza²⁵⁾ – Antoni. Oczywiście nie jest to lista pełna. Do członków Okręgu Pińskiego można śmiało zaliczyć również Ignacego Rodziewicza, Franciszka Sawicza i Jana Bylewskiego, którzy regularnie przyjeżdżali do Pińska i wspierali Orzeszkę w kierowaniu okręgiem.

Okręg Piński utrzymywał bliskie kontakty z innymi okręgami: z Wołyniem poprzez Ignacego Rodziewicza i Jana Bylewskiego, z Wilnem – za pośrednictwem Franciszka Sawicza, z warszawskim stowarzyszeniem „Świętokrzyżców” – przez Władysława Rabcewicza itd.

Szymon Konarski odwiedził Pińsk jeszcze raz w 1837 r. On i Rodziewicz mieli szeroko zakrojone plany dotyczące Pińszczyzny. Najprawdopodobniej zamierzali uczynić z niej główną bazę działalności „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”. To właśnie tutaj zaczęto podejmować pierwsze próby realizacji społecznych eksperymentów. Konarski prezentował poglądy demokratyczne. Jedną z głównych przyczyn klęski powstania 1830–1831 był słaby udział chłopów. Dlatego Konarski obrał kurs na włączanie chłopów pańszczyźnianych do swojej organizacji. Zgodnie ze statutem jednym z podstawowych obowiązków członków-ziemian miały być: miłość, troska, pomoc, oświata oraz ludzkie traktowanie poddanych. Pod bezpośrednim wpływem Sawicza i Rodziewicza ich przyjaciel Franciszek Terlecki „w swoim majątku Rzeczyca (100 dusz rewizyjnych) w powiecie pińskim zgodził się zastosować wymagania statutu i próbował „znaleźć wspólny język z chłopami’”. Zgodził się również, aby miejscowy duchowny (unicki) Onufry Jarmołowicz [właśc. Jarmołowicz. – A. I.] (również członek związku) zapoznał chłopów z odezwą Joachima Lelewela do narodu rosyjskiego²⁶⁾. Nie przyniosło to jednak poważniejszych rezultatów.

Na Pińszczyźnie planowano także umieszczenie tajnej drukarni „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”. W tym celu, przy pomocy Jana Wysockiego, wydzierżawiono folwark Koszara, położony wśród Ołmańskich Bagien. W pobliżu znajdował się majątek Antoniego Rodziewicza, rodzonego brata Ignacego. Drukarnia jednak nigdy nie rozpoczęła działalności, ponieważ próba zdobycia czcionek doprowadziła do aresztowania Szymona Konarskiego i Ignacego Rodziewicza.

Z Pińskiem wiązał się również projekt gospodarczy organizacji. Powstała idea utworzenia spółki handlowej, która miała służyć jako przykrywka dla wyjazdów zagranicznych oraz podróży po obszarze działalności organizacji, a jednocześnie miała zapewniać środki finansowe na potrzeby „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”. Spółka miała mieć siedzibę w Pińsku. Spiskowcy dobrze rozumieli, że Pińsk – dzięki wyjątkowemu położeniu – mógł stać się największym portem rzecznym i ważnym centrum handlowym. Ignacemu Rodziewiczowi zlecono zebranie danych statystycznych dotyczących handlu w Pińsku. Ewa Felińska oraz doktor Józef Bopre opracowali statut spółki. Niestety, tego interesującego projektu nie zdążono zrealizować.

Członkowie Okręgu Pińskiego zostali ukarani znacznie surowiej niż członkowie Okręgu Kobryńskiego. Przywódcę pierwszego zesłano na katorgę na Syberię, a pozostałych członków w większości wysłano do guberni wielkorosyjskich. Sekretarza drugiego okręgu oddano do służby żołnierskiej w Korpusie Kaukaskim, a pozostali członkowie zostali odesłani do swoich majątków pod dozór policyjny – choć ich sprawy rozpatrywała ta sama Wileńska Komisja Śledcza. Być może przyczyną była Józefa Płotnicka? To zagadnienie powinni wyjaśnić przyszli badacze.

Poznajmy biogramy trzynastu znanych nam członków Okręgu Pińskiego.

Orzeszko Antoni (1800–1877), syn Adama i Elżbiety z Wenów, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Peszków w tymże powiecie. W 1831 r. walczył w oddziale powstańczym Tytusa Pusłowskiego, działającym w powiatach pińskim i kobryńskim. W 1835 r. utrzymywał kontakty z tajnym Towarzystwem Filodemicznym na Wołyniu. W lutym 1836 r. gościł w swoim majątku Szymona Konarskiego, który przyjął go do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”; Orzeszko pełnił funkcję sekretarza Okręgu Pińskiego. Przyjął pseudonim „Judak” lub „Judasz”. Jego dwór w Peszkowie stał się jednym z głównych ośrodków organizacji Konarskiego. 29 czerwca 1838 r. osadzony w więzieniu wileńskim. Otrzymał bardzo surową karę: 20 lat osiedlenia w guberni tomskiej, co budzi pewne wątpliwości wobec ciężkich oskarżeń o zdradę w trakcie śledztwa (praktycznie wszyscy aresztowani współpracowali z organami śledczymi). Syn Franciszek (ok. 1834) został skierowany na wychowanie do Aleksandrowskiego Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim, a córka Kamila (ok. 1832) – do Domu Wychowawczego Towarzystwa Szlachetnych Panien w Petersburgu. W 1857 r. Antoni powrócił w rodzinne strony na mocy carskiej amnestii i zamieszkał z rodziną w Pińsku.

Adamowicz Błażej, ur. w 1801 r., szlachcic Królestwa Polskiego, mnich pińskiego klasztoru franciszkanów, śluby zakonne złożył w 1823 r., wychowanek oszmiańskiego konwiktu (zamkniętego zakładu naukowego), członek Okręgu Pińskiego, werbował – z polecenia Antoniego Orzeszki – nowych członków stowarzyszenia. W 1838 r. aresztowany i zesłany dla pokuty do klasztoru kapucynów w Chodorowie, a 23 czerwca 1839 r. – do Tambowa pod nadzór policyjny; w 1842 r. ponownie figurował jako członek pińskiego klasztoru franciszkańskiego.

Budzicki Kacper, syn Ignacego, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Lachowicze w tymże powiecie; według Macieja Łowickiego członek „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”, oddany pod nadzór policyjny. Być może brat Karola Budzickiego, gdyż M. Łowicki wymienia jeszcze jednego członka „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” – Karola Budzińskiego, szlachcica guberni mińskiej.

Budzicki Karol, ur. ok. 1796 r. (w 1848 r. miał 54 lata), szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, od 3 maja 1839 r. pozostawał pod nadzorem policyjnym „za udział ze złoczyńcą Konarskim”; w 1848 r. dzierżawił majątek Glinna w powiecie kobryńskim.

Gornicz Werner, ur. ok. 1804 r. (w 1839 r. miał 35 lat), szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, członek Okręgu Pińskiego „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”; opłacał składki pieniężne, osobiście spotykał się z Szymonem Konarskim. Aresztowany w 1838 r. i wyrokiem sądu wojskowego z 10 lutego 1839 r. skazany na wieczne osiedlenie w guberni permskiej.

Gornicz Erazm, ur. ok. 1801 r. (w 1838 r. miał 28 lat), brat Wernera, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Obrówek, członek Okręgu Pińskiego „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”; opłacał składki pieniężne, osobiście spotykał się z Szymonem Konarskim. Aresztowany w 1838 r. i wyrokiem sądu wojskowego z 10 lutego 1839 r. skazany na osiedlenie w guberni permskiej pod nadzór policyjny. W 1843 r. wrócił z zesłania, a w 1855 r. mieszkał w majątku Żyrkowicze w powiecie pińskim. W 1876 r. już nie żył.

Drozdowski Stanisław, ur. ok. 1813 r. (w 1839 r. miał 26 lat), szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, aresztowany w 1839 r., ponieważ w trakcie przesłuchań spiskowców pojawiło się jego nazwisko jako osoby utrzymującej kontakty z Antonim Orzeszką i Ludwikiem Ordą. Decyzją wileńskiego generał-gubernatora zesłany do Wołogdy, gdzie pracował jako nauczyciel muzyki. Założył tam rodzinę i do kraju już nie powrócił.

 Korsak Ludwik, ur. ok. 1811 r. (w 1839 r. miał 28 lat), szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Lubiaź. W 1836 r. wstąpił do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”, przysięgę odebrał od niego Szymon Konarski, lecz nie brał aktywnego udziału w pracy organizacji. Decyzją sądu wojskowego w 1839 r. skazany na wieczne osiedlenie w guberni permskiej. W 1842 r., na mocy amnestii, wrócił w rodzinne strony; w 1855 r. mieszkał z rodziną w majątku Lubiaź w powiecie pińskim. W 1876 r. już nie żył.

Kraskowski Tytus, ur. ok. 1800 r. (w 1861 r. miał 61 lat), syn Józefa, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Waliszcze, radca tytularny, członek „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”²⁷⁾, zesłany na Syberię; w 1861 r. powrócił do powiatu pińskiego.

Krasowski Józef, ur. ok. 1799 r. (w 1838 r. miał 39 lat), szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, radca tytularny. W 1836 r. wstąpił do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”, przysięgę odebrał od niego Szymon Konarski, lecz nie brał aktywnego udziału w pracy organizacji. Zesłany do guberni ołonieckiej, gdzie w mieście Wytegra służył w sądzie powiatowym. W 1859 r., po amnestii, wrócił do Pińska.

Terlecki Franciszek, ur. ok. 1814 r. (w 1838 r. miał 25 lat), syn Piotra, szlachcic powiatu pińskiego guberni mińskiej, właściciel majątku Rzeczyca w powiecie pińskim, ukończył wraz z Franciszkiem Sawiczem Pińską Szkołę Powiatową. Jeden z twórców polskiego kręgu patriotycznego w Pińsku; w 1834 r. spotykał się z emisariuszem Kopernickim. W 1836 r. wstąpił do „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”, przysięgę odebrał od niego Szymon Konarski, pod wpływem którego demokratycznych idei próbował poprawić położenie swoich chłopów pańszczyźnianych. Aresztowany w 1838 r.; 10 lutego 1839 r. sąd wojskowy zaliczył go do trzeciej kategorii winy i zesłał na Syberię z pozbawieniem szlachectwa i wszystkich praw stanu. Synowie Wincenty (ok. 1832) i Jan (ok. 1835) zostali skierowani na wychowanie do Aleksandrowskiego Korpusu Kadetów, córka Aniela – do Instytutu Sierot Petersburskiego Domu Wychowawczego. Na zesłaniu przyjął prawosławie i założył nową rodzinę. Pomimo amnestii pozostał w Tomsku, gdzie przebywał jeszcze w 1865 r. W 1876 r. mieszkał już w majątku Rzeczyca w powiecie pińskim.

Szalewicz Kazimierz, ur. ok. 1808 r. (w 1838 r. miał 30 lat), syn Ksawerego, właściciel „majątku na 12 chat”, szlachcic guberni grodzieńskiej, mnich klasztoru pijarów w miasteczku Lubieszów w powiecie pińskim, członek Okręgu Pińskiego; z polecenia Antoniego Orzeszki werbował nowych członków. W 1839 r. zesłany do miasta Jekateryńsk w guberni tobolskiej. W 1845 r. zezwolono mu osiedlić się we Włodzimierzu nad Klaźmą. W 1853 r. wrócił w rodzinne strony i zamieszkał w majątku rodziców w powiecie lidzkim.

Jarmołowicz Onufry, ur. ok. 1799 r. (w 1863 r. miał 64 lata), syn Fiodora (unickiego duchownego guberni mińskiej). W 1826 r. „ukończył lubieszowską szkołę pijarów”, wyświęcony na kapłana greckokatolickiego przy cerkwi w Żyrowiczach w powiecie słonimskim. Następnie przeniesiony do cerkwi w Rzeczycy w powiecie pińskim. Oskarżony o kontakty z emisariuszem Konarskim oraz o przepisywanie „ksiąg rewolucyjnych”. Przyznał, że czytał chłopom ze wsi Rzeczyca w powiecie pińskim otrzymane od Franciszka Terleckiego „buntownicze pisma”. Po tym epizodzie przeniesiony do parafii Kuźmińskiej w powiecie wołkowyskim. Aresztowany 1 sierpnia 1838 r. w Starym Sielcu w powiecie grodzieńskim. Zaliczony do piątej kategorii winy. Zwolniony 24 lutego 1839 r. wraz z Józefą Płotnicką i Janem Dmochowskim. Odsunięty od parafii kuźmińskiej. Prawdopodobnie skierowany na pokutę do któregoś z klasztorów prawosławnych. W 1842 r. ustanowiony prawosławnym kapłanem przy cerkwi w Horodyszczu w powiecie nowogródzkim, a w 1852 r. – hieromnichem w Pińskim Monasterze Objawienia Pańskiego. W latach 1852 i 1856 ponownie był proboszczem parafii rzeczyckiej. W 1863 r. figurował jako hieromnich monasteru pińskiego²⁸⁾.

Już wcześniej wskazywano na ważną rolę, jaką odegrał Franciszek Sawicz w uformowaniu w Pińsku silnej polskiej organizacji tajnej, na bazie której tworzono następnie Okręg Piński. Był on także utalentowanym pisarzem. Z jego dorobku literackiego zachowało się niewiele: jeden wiersz „Tam blisko Pińska…” w gwarze pińskiej, a także „Wspomnienia” i „Spowiedź męczennika”, napisane po polsku. Niedawno fiński badacz Johannes Remy wysunął hipotezę, że wspomnienia Franciszka Sawicza nie zostały napisane przez niego²⁹⁾.

Pracując nad tym artykułem, znalazłem jeszcze dwa argumenty na poparcie hipotezy Remy’ego. Z materiałów archiwalnych wynika, że decydującą rolę w kształtowaniu patriotycznych i demokratycznych poglądów Franciszka Sawicza odegrało jego pińskie otoczenie: Antoni Orzeszko, Ignacy Rodziewicz, Franciszek Terlecki, Jan Bylewski i inni. O tym poeta pisze także w liście (jedynym zachowanym autografie) do krajana, doktora Feliksa Szołomickiego: „Bezmiarnej pragnę, abyś kiedyś powrócił do naszej kompanii, bo, na Boga, zebrały się w niej odważne chłopcy!”³⁰⁾. Zatem w chwili pisania listu (9 lutego 1837 r.) pińska „kompania” jeszcze się nie rozpadła i nawet działała, lecz w „swoich wspomnieniach” (niemal spowiedzi) Franciszek Sawicz spośród pińskich przyjaciół wymienia jedynie Ignacego Rodziewicza – i to jako osobę słabo znaną, jako najbliższego pomocnika Szymona Konarskiego. W ogóle historia powstania tych wspomnień jest dość zagadkowa. Temat ten wymaga dalszych badań.

Inny interesujący wątek to działalność pińskich konspiratorów na Wołyniu. Rzecz w tym, że na bagnistym Polesiu Brzesko-Pińskim było niewiele ziem ornych. Dlatego miejscowa szlachta chętnie kupowała lub dzierżawiła majątki na Wołyniu; wielu z nich brało aktywny udział w działalności „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”: wspomniani wyżej Ignacy Rodziewicz, Jan Bylewski, Jerzy Olesza, a także Samuel Orda, Wacław i Michał Orzeszko i inni.

Na koniec krótko zatrzymamy się przy rezultatach działalności „Stowarzyszenia Ludu Polskiego” na Polesiu Brzesko-Pińskim. Ze względu na krótkotrwałość działań i głęboką konspirację obejmowało ono niewielką liczbę miejscowej szlachty. Jednak męczeńska śmierć Szymona Konarskiego i cierpienia przedstawicieli tak znakomitych i bogatych rodów poleskich, jak Orda, Orzeszko, Butowt-Andrzejkowiczowie, Kurzenieccy, Terleccy i inni, niewątpliwie wpłynęły na nastroje polskiej ludności, przede wszystkim szlachty. Wielu przedstawicieli tych rodów wzięło aktywny udział w powstaniu 1863–1864, na przykład Wiktor Kurzeniecki i Amelia Rodziewicz – dzieci zesłańca Józefa Kurzenieckiego. Powstańcem był także jego zięć Henryk Rodziewicz (krewny Ignacego Rodziewicza). Jego córka – wybitna polska pisarka Maria Rodziewiczówna (1863–1944) – zawsze wyróżniała się skrajnymi poglądami nacjonalistycznymi. Nieprzypadkowo jeden z największych i najaktywniej działających oddziałów powstańczych na terytorium dzisiejszej Białorusi i Ukrainy został sformowany w powiecie kobryńskim przez bohatera powstania Romualda Traugutta (1826–1864), a działał on głównie w powiecie pińskim. Interesujące, że jego matką była Alojza Błocka, a – jak wiadomo – Stanisław Błocki był członkiem Okręgu Kobryńskiego „Stowarzyszenia Ludu Polskiego”.

Aleksandr Iljin

Tłum. red.

1. См., например: Giller, A. Historia powstania narodu polskiego. T. III. Paryz, 1870;

Szpotanski S. Konarszczyzna (Przygotowania powstancze w Polsce w 1835-1839 roku).

Krakow, 1907; Zahorski W. Szymon Konarski. Wilno, 1907; Sedllaczkowna J. Szymon

Konarski. Lwów, 1910; Geysingerowna H. Szymon Konarski (1808-1839). Warszawa,

1915; Kwiatkowski W. Szymon Konarski na tle swej epoki. Wilno, 1939; Lukaszewicz

1. Szymon Konarski. Warszawa, 1948; Moscicki H. Szymon Konarski. Warszawa, 1949;

Lopuszanski B. Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Krakow, 1975; Borszczewska-Krupa A.

Szymon Konarski. Lodz, 1976.

2. Trynkowski J. Dziennik mojej niewoli i wygnania i jego autor – Julian Sabinski //

Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Podolu. Wolyniu i w Guberni Kijowskiej. Szymon

Konarski. Warszawa, 2009. S. 116.

3. Смірноу А. Франц Савіч. Мінск, 1961.
4. Смирнов А. Революционные связи народов России и Польши. М., 1962. С. 87-117.
5. Радзюк А. Дзейнасць арганізацыі Канарскага на Гродненшчыне // Культура, наука. образование в современном мире. Гродно. 2009. С. 153 -159.
6. См.: Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно (далее – НИАБГ).

Ф. 6. On. 1. Д. 422. Л.2.

7. См.: Центральный государственный исторический архив Украины в г. Киеве (далее – ЦГИАУК). Ф. 470. On. 1. Д. 6. Л. 12.
8. ЦГИАУК. Ф. 470. On. 1. Д. 6. Л. 14.
9. См.: Отдел рукописей Российской национальной библиотеки. Ф. 629. № 80. Л. 18.
10. Грицкевич В. От Немана к берегам Тихого океана. Минск, 1986. С. 188.

” ЦГИАУК. Ф. 470. On. 1. Д. 184. Л. 40.

12. НИАБГ. Ф. I. Оп. 28. Д. 278. Л. 11.
13. Болонев Ф., Люцидарская А., Шинковой А. Ссыльные поляки в Сибири: XVIIXIX вв. Новосибирск. 2007. С. 95.
14. НИАБГ. Ф. I. Оп. 21. Д. 772. Л. 10-14.
15. Более подробно см. личное дело Адама Сузина: ЦГИАУК. Ф. 470. On. 1. Д. 159.
16. Sliwowska W. Zeslancy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej polowie XIX wieku. Warszawa. 1998.
17. См.: Furier, A. Polacy w Gruzji. Warszawa, 2009.
18. В Кременецком уезде Волынской губернии действовало тайное общество «Вера, Надежда. Любовь», вошедшее позднее в состав «Содружества польского народа». А девизом устава тайной организации в Киевском университете были также слова «Вера.Надежда. Любовь».
19. Jowicki М. Duch Akademii Wileńskiej. Pamiętnik ucznia wileńskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej z czasów Szymona Konarskiego. Wilno, 1925. S. 42.

20. ЦГИАУК. Ф. 470. On. 1. Д. 6. Л. 14.
21. Sliwowska W. Op. cvt. S. 357.
22. При помощи Яна Высоцкого была оформлена аренда Игнатием Родзевичем фольварка Кошара, в котором планировалось разместить типографию. Кроме того, остаток жизни Высоцкий провёл на Пинщине.
23. В «Содружество польского народа» Рабцевича принял Антон Ожешко в своём имении Пешков. Об их отношениях подробнее см.: Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Krolestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i ,,swi?tokrzy2cy”. Wroclaw-Warszawa-KrakowGdansk, 1978. S. 315-317.
24. УсебянаквартиревполесскомместечкеЛахваЮзефПетрашкевич (братизвестногофиломатаОнуфрияПетрашкевича) принималШимонаКонарского.
25. После отбытия сибирской каторги Игнатий Родзевич в 1857 г. вернулся на родную Пиншину, а в 1861 г. выехал в Харьковскую губернию.
26. Литовский государственный исторический архив. Ф. 439. Оп. 2. Д. 3. С. 92-95.
27. См.: Национальный исторический архив Беларуси в г. Минске (далее – НИАЬМ). Ф 295. Он. І.Д . 1424. Л. 14об.
28. См.: НИАБМ. Ф. 136. On. 1. Д. 30599. Л. 9.
29. Remy J. Higler Educion and Nacional Identity. Polish Student Activism in Russia. Helsinki, 2000. S. 124-126.
30. Письмо опубликовано в книге: Смирнов А. Революционные связи … С. 85.