Rola Jana Bułhaka w rozwoju fotografii pejzażowej pierwszej połowy XX wieku

„Najbardziej piękne widoki natury wydają się być suche i zimne, gdy my nie połączymy się z nimi w niejako zmysłowej bliskości… bo sama natura nigdy nie jest tak piękną, jak jej odblask w duszy człowieka”.

Jan Buhak

Do życia człowieka fotografia wkroczyła już ponad półtora stulecia temu i dla każdego jej pasjonata pytanie „Ile lat istnieje fotografia?” nie jest trudne, bo wystarczy od daty bieżącej odjąć rok 1839 – i odpowiedź gotowa. W ciągu 170-letniego okresu istnienia fotografia znajdowała się w ciągłym rozwoju, utwierdzając się w prawach odrębnego, niezawisłego rodzaju sztuki. Dzisiaj już nie da się podważyć faktu, że fotografia wywarła ogromny wpływ na rozwój cywilizowanego społeczeństwa.

Obecnie w fotografii utrwaliły się takie gatunki jak pejzaż, portret, natura martwa, fotoreportaż, reprodukcja i inne.

W niniejszym artykule mowa o fotografii krajobrazowej, a w szczególności o wybitnym mistrzu tego rodzaju fotografii – o naszym rodaku Janie Bułhaku, nazwisko którego znane jest także daleko poza granicami kraju.

Jan Bułhak urodził się 6(18) października 1876 roku w szlacheckiej rodzinie Walerego i Józefy Bułhaków w miejscowości Ostaszyn powiatu nowogródzkiego (obecnie rejon karelicki). W 1905 roku po raz pierwszy w życiu wziął do rąk aparat fotograficzny, który jego żona Anna otrzymała w prezencie. Pomagając żonie w opanowaniu pierwszych kroków w fotografii, sam tak zafascynował się fotografowaniem, że od tej pory przez całe życie już nie rozstawał się z aparatem fotograficznym. Fotografowanie stało się jego życiową pasją, a Jan – jednym z najbardziej znanych i cenionych mistrzów fotografii wywierających znaczący wpływ na rozwój kultury Białorusi, Litwy i Polski [1].

Sukces i uznanie Janowi Bułhakowi przyniosły już jego pierwsze prace, bowiem ponad 270 zdjęć wykonanych w okresie 1905-1911 r. ukazało się w 6-tomowym albumie pt. „Litwa w fotografiach Jana Bułhaka”, w którym w formie oryginalnych plansz fotograficznych zaprezentowane zostały gatunki i badania krajobrazowe litewskiej (białoruskiej) wsi, siedziby wiejskie, miejsca pamięci narodowej i malownicze zakątki Nowogródka, Świtezi, Mira, Nieświeża, Krewa, Troków, Wilejki. W tym też okresie J. Bułhak poznaje wybitnego wileńskiego malarza Ferdynanda Ruszczyca, który udzielał fotografowi lekcji malarstwa polskiego oraz zainspirował zastosowanie przez Jana Bułhaka estetyki artystycznej w fotografii [3].

Już jako znany fotograf w 1912 roku Bułhak przyjeżdża do Wilna i przy wstawiennictwie Ruszczyca obejmuje stanowisko fotografa miejskiego. W tym samym roku na kilka miesięcy wyjeżdża do Drezna, gdzie pobiera naukę u wybitnego niemieckiego fotografa Hugo Erfurta. Bułhak studiuje nie tylko fotografię fundamentalną, lecz także najnowsze trendy estetyczne ówczesnej fotografii europejskiej. Chłonąc nową wiedzę, weryfikując ją przez własne „ja”, ten tradycjonalista wychowany w duchu Mickiewiczowskiej siedziby szlacheckiej, generuje własne idee fotografii. Zaczyna się bardzo intensywny, obfitujący w nowe twórcze idee okres działalności. W swojej pracy Bułhak dąży do tego, by fotografia nie była jedynie rzemiosłem, a stała się prawdziwą, na równi z malarstwem, sztuką. Przede wszystkim poddawał obróbce zdjęcia krajobrazowe, wykorzystując zasady fotografii piktorialnej. W celu osiągnięcia efektu artystycznego stosował tematykę, stylizację i podejścia, które do tej pory wykorzystywali malarze-impresjoniści. W jego pracach fotograficznych, ważnym składnikiem których była „reprodukcja” otaczającej natury, nowa rzeczywistość utworzona talentem mistrza stawała się niepowtarzalnym obrazem twórczym będącym interpretacją, a nie zwykłym utrwaleniem krajobrazu. Prace Bułhaka z tego okresu są naznaczone „badaniem formy”, dla których źródło motywu miało charakter drugorzędny. On wiele razy powraca do tego samego tematu, ukazując go ze zmienioną za pomocą światła fakturą i przekształconej za pomocą obiektywu przestrzeni fotograficznej [2].

Pracując w Wilnie Bułhak dokonuje fotograficznej inwentaryzacji architektonicznych zabytków Wilna i okolic. Wynikiem tej pracy stają się 15 tomów architektury wileńskiej: „Wileńska elegia”, „Podróże fotografa”, „Wileńskie krajobrazy”. W okresie od 1919 do 1939 roku J. Bułhak kieruje pracą Laboratorium Fotografii Artystycznej Uniwersytetu Wileńskiego, regularnie podróżuje i dużo fotografuje.

Od połowy lat 20-ch J. Bułhak bierze aktywny udział w krajowych i zagranicznych wystawach fotografii artystycznej, zdobywając liczne nagrody – w tym na najbardziej prestiżowych w Paryżu i Londynie, oraz w Brukseli, Amsterdamie, New Westminsterze, Tokio, Osace, Nowym Jorku i Dusseldorfie. Wymowne wskaźniki aktywności Bułhaka ujawnia amerykański rocznik 1927/28 w artykule „Kto jest kim w fotografii artystycznej”, dowodząc, że wymieniony autor we wskazanym okresie uczestniczył w 68 wystawach międzynarodowych, eksponując na nich swój dorobek w liczbie 261 prac (dla porównania – przy tym w wystawach tych brało udział z Polski 26 autorów, eksponując 722 prace) [4].

Jeszcze jednym wydarzeniem wielkiej wagi, które wywarło duży wpływ na rozwój fotografii w regionie wschodnio-europejskim, było utworzenie w 1927 roku przez J. Bułhaka słynnego Fotoklubu Wileńskiego. Była to organizacja elitarna, zrzeszająca w swoim gronie najbardziej wybitnych mistrzów. Prace członków tego Klubu ukazywały się w „Almanachu Wileńskiej Fotografiki”, który w późniejszym nieco okresie stał się wzorcem dla „Almanachu Polskiej Fotografiki” – organu Fotoklubu Polskiego (jednym z inicjatorów powołania którego był również J. Bułhak). Na marginesie warto zaznaczyć, że też właśnie J. Bułhak wymyślił i wprowadził do słownictwa określenie „fotografika” – oznaczające fotografię artystyczną.

Jest godna podziwu niezwykła pracowitość J. Bułhaka. Przy tym, że podczas bombardowania Wilna w lipcu 1944 roku spłonęło jego laboratorium fotograficzne wraz z archiwum zawierającym ok. 10000 zdjęć, oryginały prac zachowały się w archiwach Polski i Litwy. W 2007 roku w Wilnie podczas Konferencji Międzynarodowej poświęconej twórczości J. Bułhaka wystawę jego 450 prac eksponowano na dziesięciu salach Narodowego Muzeum Litwy. Do dziś w Narodowym Archiwum Litwy przechowywane są ponad 1900 szklanych negatywów Bułhaka. Poszczególne jego prace znajdują się w archiwach uniwersyteckich oraz Bibliotece Narodowej [4].

Jednak najbardziej wyróżnia Bułhaka na tle jego współczesnych kolegów prowadzona systematycznie i na szeroką skalę działalność oświatowa w zakresie wiedzy o fotografii, bowiem prowadził on liczne wykłady o fotografii nie tylko na uczelniach, lecz także dla szerszego grona słuchaczy w wileńskim radiu. W latach 30-ch ukazują się jego fundamentalne prace naukowe o fotografii, takie jak „Fotografika. Zagadnienia fotografii artystycznej” (1931), „Technika bromowa” (1933), „Estetyka światła. Podstawy fotografii” (1936).

Po II wojnie światowej od lata 1945 roku J. Bułhak mieszka w Warszawie. Razem z synem Januszem, nie zważając na trudności powojennego okresu, wiele podróżuje autem. W czasie tych podróży w ciągu sześciu lat wykonuje ponad 8 tys. zdjęć, utrwalając życie powstającej z ruin Warszawy, obrazy północnych i zachodnich regionów Polski. W 1946 roku bierze udział w organizacji Związku polskich artystów-fotografów, przez pewien okres pełniąc funkcję jego pierwszego prezydenta oraz prezesa komisji kwalifikacyjnej.

Jan Bułhak zmarł 4 lutego 1950 roku. Spadek po nim to prawdziwa legenda, to jego uczniowie i jego liczne bezcenne prace, nieco już zapomniane, lecz też z ciągiem czasu stale odkrywane na nowo.

W okresie od 1971 po 1989 rok w Mińsku organizowano szereg wystaw prac J. Bułhaka (w realiach ZSRR to wypadek unikatowy!). Dzięki tym wystawom na jego pracach wychowało się całe pokolenie białoruskich fotografów z Mińska, Mohylewa, Witebska, Grodna, Borysowa. Prace Bułhaka wytrzymały próbę czasu i wywarły decydujący wpływ na ukształtowanie się co najmniej mińskiego kierunku rozwoju fotografii [2].

Jednak mimo że na Białorusi w okresie radzieckim nazwisko Bułhaka zakazane nie było, jego twórczość nie była też znana szerszemu gronu społeczeństwa białoruskiego. Ponieważ jeszcze do niedawna, np. w 1993 roku w Bibliotece Narodowej w Mińsku przeczytać o nim można było jedynie w encyklopedii polskiej.

Obecnie taki stan rzeczy na szczęście zmienił się na lepsze. Przyczynił się do tego m.in. szereg imprez przeprowadzonych przez Fotokluby Mińska i Grodna wspólnie z administracją obwodu grodzieńskiego z okazji 125-lecia urodzin J. Bułhaka. Jesienią 2001 roku w Nowogródku, Walewce, Szczorsach, Zaosiu, Nieświeżu i Mirze odbył się Międzynarodowy fotoplener „Białoruski szlak Jana Bułhaka”. Udział w nim wzięli również fotografowie z Polski i Litwy. Jako wynik fotopleneru powstała duża wystawa, którą w późniejszym okresie oglądać można było w Nowogródku, Grodnie, Mińsku, Warszawie i Kielcach. Z okazji jubileuszu wydano również medal pamiątkowy z wizerunkiem mistrza oraz znaczki i koperty pocztowe. W 2004 roku w wydawnictwie „Białoruś” ukazała się bogato ilustrowana pracami autora książka J. Bułhaka „Kraj lat dziecięcych” ujawniająca m.in. też jego talent literacki.

Z każdym nowym odkryciem Jan Bułhak powraca z czasów niebytu do białoruskiej fotografii i kultury. Niegdyś niezbyt słusznie określany jako fotograf-etnograf, obecnie zajmuje bardziej godne, odpowiadające jemu miejsce w historii fotografii jako fotograf-romantyk, artysta.

Na zakończenie warto zacytować fragment wypowiedzi J. Bułhaka z jego książki „Kraj lat dziecięcych”, która może stać się myślą przewodnią dla każdego artysty i fotografa: „Najbardziej piękne widoki natury wydają się być suche i zimne, gdy my nie połączymy się z nimi w niejako zmysłowej bliskości… bo sama natura nigdy nie jest tak piękną, jak jej odblask w duszy człowieka”.

Bibliografia:

Булгак, Я. Край дзіцячых гадоў / Пераклад з польскай мовы Т. Г. Вяршыцкай. — Мінск: Беларусь, 2004. — 415 с.
Казюля, Я. Дарогамі Яна Булгака // Голас Радзімы. 2000. 13 снеж. (№ 50). С. 5; 20 снеж. (№ 51). С. 5.
Парфянок, У. Ян Булгак, легенда трох краін // Мастацтва. 2001. № 9. С. 37—44.
http://nsys.by/newtown/bulhak.

Siergiej Basow, Wiktor Bosak

Brzeski Państwowy Uniwersytet Techniczny

Sankt-Petersburgski Państwowy Uniwersytet Kina i Telewizji

Tłumaczenie E. Lickiewicz