Emma Jeleńska-Dmochowska (1864–1919), pochodząca z Polesia Mozyrskiego, była pisarką, publicystką i folklorystką – postacią niezwykle interesującą, choć niemal zapomnianą zarówno w Polsce, jak i na Białorusi. W 1951 roku jej twórczość została objęta cenzurą, a wszystkie jej książki wycofano z polskich bibliotek. Do dziś pozostaje niesłusznie zapomniana, nawet wśród polonistów. Dzięki zasobom Polony udało się odnaleźć jej książki oraz artykuły publicystyczne.
Była autorką popularnych w swoim czasie powieści, takich jak Matka, Kobieto, puchu marny, Z miłości, Obrączka, opowiadań i nowel (Bociany, Jubileusz), dramatów (Krzywda, Chwila), a także powieści dla dziewcząt (Panienka – 1897, Dwór w Haliniszkach – 1903). W swoich utworach podkreślała, że rodzina jest jedną z najważniejszych wartości, ale także wielkim wyzwaniem. Spośród jej dzieł jedynie Panienka i Dwór w Haliniszkach doczekały się wznowienia po 1989 roku.
Badania nad folklorem i kulturą Polesia
Emma Jeleńska-Dmochowska interesowała się także codziennym życiem i kulturą duchową Polesia. Jej główna praca etnograficzna, Wieś Komarowicze w powiecie mozyrskim (opublikowana w czasopiśmie „Wisła” w 1891 roku, t. 5, nr 1 i 2), zawiera szczegółowy opis stylu życia, pracy i estetycznych poglądów poleskich chłopów. Zebrała 11 zeszytów pieśni ludowych, opracowała dwa rękopiśmienne zbiory bajek (łącznie 62 utwory) pochodzących z powiatów mozyrskiego i nowogródzkiego. Zostały one wydane w 1975 roku pod tytułem Białoruski epos bajkowy. Sporządziła również zbiór Pieśni, przysłowia i zagadki ze wsi Komarowicze. W paryskim czasopiśmie „La tradition” („Tradycja”, 1894–1895, t. 8) opublikowała studium „Folklor poleski” oraz osiem białoruskich pieśni ludowych w tłumaczeniu na język francuski.
Życie i działalność edukacyjna
Emma Jeleńska urodziła się 29 lutego 1864 roku jako córka Zygmunta Jeleńskiego i Amelii z Oskierków w majątku Komarowicze na Polesiu (powiat mozyrski, gubernia mińska). Otrzymała staranne wychowanie i wykształcenie. Była osobą przedsiębiorczą, pełną pozytywistycznych idei i planów.
Pierwszą realizacją jej postulatów edukacyjnych było założenie w 1884 roku dwóch tajnych szkół w Komarowiczach i Łuczycach. Działała tam wspólnie ze swoim krewnym, uczestnikiem powstań narodowych, Napoleonem Jeleńskim. W jej szkołach, gdzie sama nauczała jako „panienka ze dworu”, uczyły się zarówno dzieci prawosławnych białoruskich chłopów, jak i dzieci kolonistów ze Śląska.
Jednak rodzina Jeleńskiej nie utrzymała się w majątku – został on sprzedany, co było dla młodej Emmy osobistą tragedią. Wydarzenie to znalazło odzwierciedlenie w jej twórczości. Po utracie rodzinnej posiadłości przeniosła się do Wilna, gdzie wyszła za mąż za znanego lekarza Kazimierza Dmochowskiego.
W Wilnie Emma Jeleńska –Dmochowska redagowała czasopisma „Zorza Wileńska”, „Jutrzenka” oraz dodatek dla dzieci „Nasza Grządka”. W tamtym okresie sytuacja Polaków była niezwykle trudna – po klęsce powstania styczniowego w 1863 roku obowiązywał zakaz wydawania i sprzedaży polskich książek oraz prenumeraty czasopism.
Emma Jeleńska-Dmochowska angażowała się w działalność społeczną: organizowała tajne polskie szkoły i kursy dla nauczycielek ludowych, a także opublikowała Podręcznik pogadanek z kobietą z ludu (zbiorowa praca Koła Równouprawnienia Kobiet w Wilnie, wydana przez Emilię Węsławską).
Po 1905 roku zakładała seminaria nauczycielskie dla „ludówek” oraz prowadziła pod swoim zarządem gospody, zapewniając noclegi i wyżywienie dla nauczycielek przybywających spoza Wilna. Pełniła również dyżury w czytelni im. Adama Mickiewicza, która szybko stała się najważniejszą polską placówką edukacyjną w Wilnie, obsługującą głównie rzemieślników, robotników oraz uczącą się młodzież.
Była także założycielką i przewodniczącą Związku Patriotycznego Polek.
Współpraca z Janem Karłowiczem i działalność folklorystyczna
Jako folklorystka zbierała podania i baśnie ludowe, które przesyłała do Jana Karłowicza. W liście z 8 września 1890 roku zwróciła się do niego w odpowiedzi na jego apel o nadsyłanie wariantów pieśni ludowej o Jasiu i Kasi. Profesor Karłowicz zainteresował się jej zbiorem białoruskich pieśni ludowych i zachęcił ją do przetłumaczenia oraz wydania białoruskich bajek.
W 1891 roku na łamach miesięcznika „Wisła” opublikowała wysoko cenione przez redakcję studium historyczno-etnograficzne Wieś Komarowicze w powiecie mozyrskim. W kolejnych latach (1892 i 1894) zamieściła tam również kilka artykułów poświęconych kulturze ludowej.
Emma Jeleńska-Dmochowska zmarła w Wilnie 24 stycznia 1919 roku. Po jej śmierci działające w latach 20. XX wieku Koło Polskiej Macierzy Szkolnej w Wilnie otrzymało jej imię. Dzięki jej twórczości możemy lepiej zrozumieć przeszłość Kresów oraz rolę kobiet w kształtowaniu narodowej tożsamości.
Opr.red.
Powiązane artykuły:
