Seria: Łuniniec w archiwach Wileńskich.
Drodzy Czytelnicy, chcę zaproponować Wam podróż w czasie oraz sprawdzić swoją wiedzę, czy potraficie odpowiedzieć na poniższe pytania – gdzie to wszystko było? Ale po kolei, tych pytań będzie wiele, proszę więc uzbroić się w cierpliwość!
Centrum czego były następne współrzędne: 296-a wiorsta kolei żelaznej Wilno-Sarny oraz 198-a wiorsta kolei Żabinka-Mikaszewicze?
W jakiej miejscowości był duży parterowy dworzec kolejowy, powierzchnia którego stosownie obwodu fundamentów wynosiła 1088 metrów kwadratowych?
4 perony pasażerskie, 3 parowozowni, z których jedna o powierzchni 1028 m.kw była zespolona z warsztatem naprawczym i elektrownią, a dwie inne na 12 (1116,9 m.kw) i 8 (721,30 m.kw) parowozów były wyposażone w „obrotnicy”?
Skład wagonów, jeden z największych zakładów produkcji podkładów kolejowych w Europie?
Trzy czynne obrotnicy na 4, 8 i 14 lokomotyw, i jedna na etapie projektowania?
Dwie wieże ciśnień: jedna okrągła ceglana, druga – na planie prostokąta, kamienno-drewniana?
Dwie szkoły kolejowe męskie i jedna żeńska? Męskie, podstawowa i średnia szkoły techniczne, mieściły się w dwóch symetrycznych kamienicach, po obu stronach kolei żelaznej. Ta, położona po zachodniej stronie torów – od strony miasta, miała internat – „kampus”, z szeregiem budynków gospodarczych i boiskiem sportowym. W 1920 r. „zachodnią” szkołę męską przerobiono na kościół, a w latach 1930-31 – rozebrano i na tym placu wybudowano nowy kościół. Natomiast podstawową szkołę zawodową wybudowano na miejscu obecnego Klubu kolejarzy.
Szkoła na Zalesiu w latach 20-ch została przekształcona w Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły, a po wojnie urządzono tam szpital kolejowy.
Od strony północnej szkoły-kościoła, pomiędzy budynkiem powojennej lekarskiej przychodni dziecięcej a torami, przy Klubowym zaułku w dużym drewnianym domu nr.9 z przylegającymi zabudowaniami mieścił się kompleks Starostwa powiatowego.
Metalowy nitowany most kolejowy, długi na 240 i szeroki na 2,60 metry, z zejściem do parowozowni?
Za cmentarzem prawosławnym – wysoki wał ziemny, taki samy – z przeciwległej strony torów, od strony ul.Smoleńskiej. Po co? – W planach była bowiem budowa mostu nad koleją, wyglądem i rozwiązaniem architektonicznym przypominającym most „Gorbaty” w Brześciu?
A teraz o gastronomii i rozrywce. Kontynuuje swoje pytania… A jak myślisz, drogi Czytelniku, gdzie, oprócz restauracji dworcowej, był jeszcze „wagon-bufet”, „stragan-bufet” i dwa punkty na peronie w których można było kupić lody i wodę gazowaną? A gdzie po prawej stronie przy wyjściu do miasta był położony ogromny „Sad Kolejowy” – park na obszarze pomiędzy cmentarzem prawosławnym, punktem gastronomicznym, ulicą Sadową i kompleksem zabudowań kolejowych. Aleje, równiutkie chodniki, kasa przy wejściu od strony peronów, słynna altana – „Rotunda”. Dwie budki z wodą mineralną, staw, „muszla” dla orkiestry dętej, fontanna, kręgielnia. Nieco na wschód od kręgielni bliżej peronów – łaźnia. Nieopodal – oranżeria!
W latach 1911-12 w Kolejowym sadzie wybudowano Klub, w budynku którego później było Kino kolejarzy. Oprócz tego, z przeciwległej północnej strony dworca było w takim samym dużym budynku „Casino kolejowe”.
Kwartał drewnianych, ale solidnych budynków kolejowych od zachodniej strony dworca. Nieco dalej, w stronę rynku miasteczka – nieduży sad. Na północ od sadu – składający się z 10-ciu budynków kompleks hurtowni spożywczej. – Podczas I wojny światowej urządzono tam szpital, a w latach 20-ch XX w. ulokowano jednostkę wojskową.
Całe wyżej opisane „gospodarstwo” ogrodzone było niewysokim pięknym płotem drewnianym, a od owalnego klombu przed dworcem, gdzie później będzie ustawiony pomnik Józefowi Piłsudskiemu, do miasta prowadziła wybrukowana kamieniem ulica. Przed samym wejściem do miasta na plac Rynkowy, po obu stronach ulicy znajdowały się dwa murowane budynki. Jeden – mniejszy, zachowywał „zimne” milczenie, była to lodownia, mieścił się w nim magazyn lodu. Natomiast drugi, większy budynek, na wszystkich zdjęciach z okresu caratu oraz wczesnego „polskiego” okresu wypuszcza z siebie kłęby pary wodnej, ponieważ mieściła się w nim pralnia kolejowa.
Na Zalesiu, na górce Szpitalnej, był powiatowy szpital chorób zakaźnych, a na południe od niego, w obrębie współczesnych ulic Homelskiej, Smoleńskiej i Szmygłowa – „Etap J.U.R.”-a. Ten ostatni zasługuje na osobne wyróżnienie. 13 długich drewnianych baraków i jedna kamienica, okrążone kilkoma rzędami ogrodzenia z drutów kolczastych wyglądały bardzo ponuro. W latach 1914-19 przetrzymywano tutaj niemieckich i austriackich jeńców, a po podpisaniu pokojowego Traktatu Brzeskiego – także rosyjskich jeńców wojennych. Od marca 1919 roku, po podpisaniu rozejmu w Compiègne, przez Łuniniec przeszło ponad 50 tys. niemieckich żołnierzy. Ale to był dopiero początek!
Na przełomie lat 1920-21 w tym łagru stacjonowały oddziały wojska Bułak-Bułachowicza, a w nieco późniejszym okresie ich tutaj już internowano, jak też internowano tutaj powstańców Słuckich oraz partyzantów, należących do Białoruskiej chłopskiej partii „Zielony Dąb”. Oficjalnie skrót „J.U.R.” oznacza „Państwowy Urząd do spraw powrotu Jeńców, Uchodźców i Robotników”. W listopadzie 1920 roku przemianowano go na Zarząd Emigracyjny, lecz jeszcze na mapach z początku lat 20-ch jak dawniej nazywano go „Etap J.U.R.”. – Przez ten „łuniniecki etap” w okresie od 1921 po 1925 rok, z Rosji Sowieckiej i Białorusi do Polski przeszło ponad 1 miliona (!) uchodźców i emigrantów, głównie Polaków, powracających z przymusowej ewakuacji I wojny światowej. Trzeba będzie jeszcze zbadać, kto ze znanych postaci, oprócz gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza, Borisa Sawinkowa, także „tranzytem” przebywali wówczas w naszym mieście. Jest wiadomo, że część z nich osiadło w Łunińcu i pozostawili swój ślad w tym mieście – jak np. oficer Czerkieskiej „dzikiej” dywizji Chawrebiszwilli, doktor-ginekolog i carski oficer Wasyl Bogorodzicki, doktor Panin, Czech Żwanek i inni.
Kontynuuje. Domy kolejowe miały osobną numeracje, nie powiązaną z numeracją i nazewnictwem reszty domów i ulic. A było takich domów i budowli – 296!!!
Do tego jeszcze, pomimo wszystkiego co opisałem wyżej dodać trzeba:
- 37 kilometrów „wąskich” torów europejskich;
- 35 kilometrów 892 metry „szerokich” torów rosyjskich;
- Razem – 72 km 891,27 m torów głównych i jeszcze 2 km 751,50 m torów podjazdowych?
Mapa stacji Łuniniec
Tak, tak, tak, drodzy Rodacy! Odpowiedź na moją zagadkę jest jedna: „Stacja Łuniniec Poleski, a po 1920 roku – Dyrekcji Wileńskich Kolei Państwowych”. W okresie swojej świetności, t.zn. w latach 1912-1925.
Do napisania powyższego artykułu zmotywowały mnie materiały, które odnalazłem podczas pracy w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym w Wilnie, m.in. dokładne mapy stacji Łuniniec z lat 1921-1925, mapy kadastralne terenów kolejowych z zaznaczonymi działkami pod przyszłe budownictwo: szpitala powiatowego sejmiku, koszar, strzelnicy i centrum szkoleniowego 84. PP, i dużego targowiska na Zalesiu (ta ostatnia inwestycja nie została zrealizowana). Mapy mogą stać się dalszym ciągiem „sagi” o kartografii stacji Łuniniec, którą prezentowałem w listopadzie 2018 roku, i wydruki której w darze przekazałem do muzeum stacji Łuniniec.
Pomimo tego, w archiwum Wileńskim przechowywane są: skład osobowy pracowników kolei oraz dokumenty księgowości, w tym ostatnia lista płac z wynagrodzeniem łuninieckich kolejarzy za pracę w nadgodziny z dn. 16 sierpnia 1939 r. oraz wiele-wiele innych, bardzo ciekawych, dotyczących Łunińca materiałów – ale to już inna historia.
S.J.
Źródła:
- LCVA, f. 1161, ap. 8. ap. vien. 10, 168;
- LCVA, f. 1161, ap. 9. ap. vien. 19, 45;
- LCVA, f. 365, ap
Powiązane artykuły:
