Drodzy Nasi Czytelnicy,
Pamiętam, jak moi starsi wujkowie, urodzeni w latach 20-ch XX wieku, opowiadali, jak chodzili do sąsiedniej wsi do „Strzelca”. Mówili, że ta organizacja społeczna w latach międzywojennych była bardzo popularna wśród młodzieży. Dziewczęta patrzyły z zachwytem na chłopców w pięknych mundurach i czapkach „ maciejówkach”, jak maszerowali i wiwatowali podczas akademii z okazji świąt narodowych i kościelnych, jak organizowali pogadanki i odczyty w świetlicach, przynosili ciekawe książki i gazety. W sąsiedniej wsi zbierali się strzelcy z okolicznych miejscowości, prowadzili zajęcia z wychowania fizycznego, a także odbywali ćwiczenia na strzelnicach wojskowych. Być w „Strzelcu” było wielkim zaszczytem. Po ciężkich i żmudnych pracach na roli chłopcy biegli do „Strzrelca”, to była romantyczna, zupełnie inna przestrzeń ich życia. Odchodzą na wieczną wartę ostatni z byłych „Strzelców” międzywojennych. Oddawając im cześć, wspomnijmy, czym był „Strzelec’ w dwudziestoleciu międzywojennym, czym zasłużył na to, byśmy o nim pamiętali. Na zdjęciach , które dziś będą prezentowane po raz pierwszy, zobaczą Państwo fotografie Związku Strzeleckiego w Pińsku z lat 30-tych XX wieku. Autorem fotografii jest Mikołaj Stasiuk, piński fotograf amator, który pracował w Pińskiej Flotylli rzecznej, a w latach 20-tych odbywał służbę wojskową w 84. Pułku Strzelców Poleskich. Zdjęcia pochodzą z archiwum Aleksandra Noworaja, znanego pińskiego historyka, krajoznawcy i kolekcjonera.
Związek Strzelecki utworzono 23 kwietnia 1910 roku we Lwowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego. Związek Strzelecki, stanowiący w rzeczywistości organ przysposobienia wojskowego, został oficjalnie zarejestrowany przez władze austriackie jako organizacja strzelectwa sportowego. Pierwszym przewodniczącym lwowskiego ZS został Władysław Sikorski. Pod koniec 1910 r. powstało Towarzystwo Sportowe „Strzelec” w Krakowie. Następował szybki wzrost liczby oddziałów i członków. Członkiem Związku Strzeleckiego mógł być każdy Polak, który ukończył 16 lat i spełniał określone warunki fizyczne. Istotna była również wzorowa postawa moralna prezentowana przez kandydata. Podstawowym celem działania Związku było szkolenie wojskowe, realizowane od połowy 1911 r. na różnych poziomach: żołnierskim (rekruckim), podoficerskim i oficerskim. Początkowo wykorzystywano programy opracowane w ZWC, w czerwcu 1913 r. opracowano nowy program szkolenia, uwzględniający już bieżące potrzeby rozwijającej się organizacji. Ważnym elementem szkolenia było wykształcenie świadomego swych praw i obowiązków wobec Ojczyzny żołnierza – obywatela. O rozmiarach pracy szkoleniowej świadczyć może fakt, że w czerwcu 1914 r. w Związkach Strzeleckich działało 14 szkół (kursów) oficerskich, 51 podoficerskich i 248 żołnierskich.
Początkowo jedynym elementem umundurowania w Związku Strzeleckim była czapka tzw. maciejówka koloru szarego, która noszono do ubrania cywilnego. Od 1912 r. rozpoczął się proces ujednolicenia umundurowania strzelców, w Związku Strzeleckim i Polskich Drużynach Strzeleckich wprowadzono jednakowe wzory mundurowe składające się z bluzy, spodni, płaszcza i maciejówki w kolorze szarym, a później szaroniebieskim. W kwietniu 1913 r. Czesław Jarnuszkiewicz zaprojektował wzór Orła Strzeleckiego. Zatwierdzony przez Komendanta Józefa Piłsudskiego, stał się później wzorcem orła Legionów Polskich w czasie I wojny światowej. Strzelcy zaopatrywali się w mundury na koszt własny, początkowo indywidualnie, później poprzez tzw. Komisje Dostaw, działające w okręgach. W wyniku trudności i braku środków finansowych w 1914 r. pełne umundurowanie posiadało około 40 % strzelców.
W momencie rozpoczęcia I wojny światowej Związek Strzelecki liczył według różnych danych od ok. 6,4 tys. do ok. 8 tys. członków zrzeszonych w 200 kołach strzeleckich.
W związku z zaostrzeniem sytuacji międzynarodowej po zamachu w Sarajewie 28 czerwca 1914 r., w związku z rozpoczęciem działań wojennych przez CK Austro – Węgry przeciwko Serbii, Józef Piłsudski zarządził 30 lipca mobilizację podległych mu pododdziałów Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich. Miejscem koncentracji strzelców i drużynniaków stały się podkrakowskie Oleandry. 3 sierpnia 1914 r. sformowano tu I Kompanię Kadrową WP, w skład której weszli przede wszystkim kursanci z Letniej Szkoły Strzeleckiej ZS w Krakowie i Szkoły Letniej PDS w Nowym Sączu. 6 sierpnia kompania licząca 144 żołnierzy dowodzonych przez Tadeusza Kasprzyckiego opuściła Oleandry i ruszyła na Kielce, które zajęto 12 sierpnia. Wkroczenie I Kompanii, a także dalszych pododdziałów utworzonego III Batalionu Strzelców nie wywołało jednak wystąpienia społeczeństwa Królestwa Polskiego (Kongresówki) przeciwko Rosjanom. Wobec negatywnej postawy austriackich władz wojskowych względem przyszłości oddziałów strzeleckich, z inicjatywy wybitnego polityka galicyjskiego Juliusza Leo 27 sierpnia 1914 r. rozkazem CK Naczelnej Komendy Armii (AOK) powołane do życia zostały Legiony Polskie. Członkowie Związku stanowili trzon Legionów Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Głównymi działaczami Związku byli m.in.: Józef Piłsudski, Władysław Sikorski, Edward Śmigły-Rydz, Kazimierz Sosnkowski, Marian Kukiel, Włodzimierz Tetmajer i Walery Sławek.
Rok 1918 przynosi wolność narodowi polskiemu. Ale o wolność i niepodległość trzeba było dalej walczyć. Pierwszy rok wolności i niepokojące komunikaty z frontów: litewsko – białoruskiego, poleskiego, wołyńskiego, galicyjskiego i trzech frontów wielkopolskich skierowanych przeciwko Niemcom. To obraz roku 1919. Na wszystkich tych frontach walczą byli strzelcy, teraz już jako żołnierze Wojska Polskiego. Nie czas teraz na reaktywowanie „Strzelca”, gdy Ojczyzna jest w niebezpieczeństwie. Dopiero pod koniec roku w grudniu zostaje on reaktywowany już jako Państwowa Organizacja Społeczno – Wychowawcza przyjmując oficjalną nazwę Związek Strzelecki. Ale następny rok dalej nie sprzyja pracy organizacyjnej dopiero, co utworzonego związku. Nowa wojna na wschodzie z Rosją bolszewicką na powrót wzywa na front. W krytycznym okresie dla państwa powstają oddziały ochotnicze złożone z młodych strzelców, harcerzy i członków „Sokoła”. Ofensywa bolszewicka zostaje zatrzymana, wróg ponosi klęskę. Następuje w końcu upragniony pokój. Rok 1921 to tworzenie na nowo organizacji. W tym czasie funkcjonuje już 9 okręgów i 52 obwody, które skupiają około 25000 członków. W roku 1922 Związek Strzelecki obok ZHP i PW kobiet staje się organizacją odpowiedzialną za prowadzenie przysposobienia wojskowego wśród młodzieży. W roku 1923 stan organizacyjny związku zwiększa się do 46000 członków, rok później jest ich już około 60000, a w roku 1926 ponad 80000. Ta szybko rozwijająca się organizacja wymaga nowych rozwiązań.
Podczas dwudziestolecia międzywojennego Związek Strzelecki pełnił funkcję młodzieżowej organizacji społeczno-wychowawczej. Należała do niego przede wszystkim przedpoborowa młodzież, głównie rzemieślnicza i z obszarów wiejskich. Prowadził działalność z zakresu wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, a także pełnił funkcję oświatową, organizując różnego typu kursy, pogadanki i odczyty oraz umożliwiając korzystanie z bibliotek i czytelni. Związek, związany blisko z obozem piłsudczyków, podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych, należał także do Polskich Związków Sportowych. Walny Zjazd Związku w lipcu 1932 roku ustala nowy Statut gdzie precyzuje zadania Związku tj. przygotowanie swoich członków do służby wojskowej, wychowanie obywatelskie oraz utrzymywanie nabytego poziomu wyszkolenia przez wychowanie fizyczne i sport. Członkami organizacji mogą zostać obywatele cieszący się nieposzlakowaną opinią w wieku 17 – 21 lat. Prowadzi się również tzw. Ruch Orlęcy skupiający młodzież pomiędzy 12 a 17 rokiem życia. Strzelcy opłacali składki wynoszące kilka groszy miesięcznie oraz byli wspierani funduszami przez liczne koła Przyjaciół Strzelca. Na rzecz Strzelca działają zarówno Ministerstwo Spraw Wojskowych jak i Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Fundusze na prowadzenie wychowania obywatelskiego i oświaty Związek otrzymuje bezpośrednio od Resortu Oświaty. Organizację wspiera również wojsko, które udostępnia sprzęt sportowy, strzelnice i instruktorów. Związek organizuje kursy czytania i pisania, swoje własne biblioteki, świetlice, kluby i teatry amatorskie. W tym czasie 70% członków to młodzież wiejska a 15% robotnicza. Duże znaczenie przywiązuje się do obchodów świąt państwowych i religijnych, kiedy to strzelcy występują z bronią i biorą udział wspólnie z wojskiem w defiladach. Dużą wagę przywiązuje się nadal do realizacji szkolenia wojskowego. Członkowie Związku w zależności od poziomu wyszkolenia posiadają I albo II stopień przysposobienia wojskowego. Kadra to podoficerowie i oficerowie rezerwy, którzy przechodzą szkolenie na specjalnych kursach instruktorskich. W latach trzydziestych przeszkolono ogółem ponad 3000 oficerów i około 6000 podoficerów. Oprócz PW ogólnego prowadzone jest szkolenie specjalistyczne obejmujące łączność, elektrotechnikę a nawet spadochroniarstwo. Związek organizuje corocznie kilkadziesiąt obozów szkoleniowych. Członkowie związku w ramach organizacji mogą zdobywać odznakę sportową oraz odznakę strzelecką, które to motywują i podnoszą poziom wyszkolenia. Rocznie organizowanych jest w skali kraju około 4000 zawodów strzeleckich. Oddziały PW złożone z członków Związku Strzeleckiego zaliczały się do najlepiej wyszkolonych formacji tego typu. Struktura organizacji pokrywała się z wojskowo-administracyjnym podziałem kraju, składała się z 3 tys. oddziałów w ponad 140 obwodach i 15 okręgach. Tuż przed wybuchem II wojny do Związku należało ok. 500 tys. członków, którzy aktywnie uczestniczyli w działaniach zbrojnych.
Obecnie w Polsce działa kilka organizacji paramilitarnych odwołujących się do ideałów Związku Strzeleckiego m.in. Związek Strzelecki i Związek Strzelecki „Strzelec”Organizacja Społeczno–Wychowawcza”.
ALINA JAROSZEWICZ
Foto Mikołaja STASIUKA
z archiwum Aleksandra Noworaja
Pińsk
Powiązane artykuły:
