W 1920 roku, po zaprzestaniu działań wojennych z Rosją bolszewicką, w Polsce zaistniały warunki do przeprowadzenia demobilizacji sił zbrojnych i organizacji ich funkcjonowania w okresie pokojowym. Również w szeregu poleskich miast i miasteczek zostały rozlokowane liczne polskie garnizony wojskowe. Obecność tam znacznej ilości żołnierzy Wojska Polskiego miało ten skutek, że w miejscach tych powstała specyficzna infrastruktura, w ramach której zaistniały ścisłe socjalno-ekonomiczne, polityczne oraz kulturalne związki pomiędzy Wojskiem Polskim a społeczeństwem.
Jednak mimo że obecnie wszystkie te tereny położone są w granicach Białorusi, do tej pory w białoruskiej nauce historycznej nie przeprowadzono systemowego badania działalności Wojska Polskiego. Pozwoliło by to m.in. bardziej obiektywnie ocenić szereg socjalno-ekonomicznych i politycznych procesów, zaistniałych w latach 1921-1939 na terenie Białorusi Zachodniej. W szczególności zaś pozwoliło by to w znacznej mierzę przełamać stereotypy i uprzedzenia wobec Polski i Polaków, istniejące wciąż jeszcze w świadomości wielu Białorusinów. Niestety, ale faktem jest, że wręcz odwrotnie – współczesna oficjalna propaganda białoruska opiera się do tej pory na wzorcach i dogmatach epoki radzieckiej, utożsamiając np. II RP z reżimem faszystowskim, podkreślając klasowe podziały w Wojsku Polskim itp., groteskowo powielając nieuniknione przecież w młodej, odradzającej się Polsce uchybienia i niedociągnięcia w polityce i stosunku Rządu II Rzeczpospolitej wobec mniejszości narodowych. Na szczęście, w wyniku rozwoju środków masowego przekazu i znacznego ułatwienia dostępu obywateli do rzetelnej oraz niezależnej informacji, w ostatnich latach na Białorusi da się zauważyć tendencja, kiedy coraz większa liczba osób, szczególnie inteligencji oraz ludzi młodych, nie zadowalając się oficjalną wersją, próbuje wypracować samodzielnie własne poglądy na historię swojej Ojczyzny.
Poniżej publikujemy wybrane fragmenty pracy magisterskiej naszego stałego autora, młodego historyka Dymitra Zagadzkiego z Baranowicz „Regularne jednostki Wojska Polskiego na terenie Okręgu Korpusu Nr 9 w latach 1921-1939. Struktura. Działalność”. Naszym zdaniem, szczególna wartość tej pracy wynika z faktu, że napisana została w oparciu w znaczącej mierze na podstawie materiałów Państwowego Archiwum obwodu Brzeskiego.
Formalną podstawą do rozpoczęcia demobilizacji sił zbrojnych Wojska Polskiego była uchwała Rady Ministrów II RP z dnia 9 grudnia 1920 roku. Zgodnie z decyzją rządu polskiego na służbie w wojsku pozostawali poborowi roczników 1896-1900; jednocześnie z przeprowadzeniem demobilizacji rozpoczęto organizację funkcjonowania sił zbrojnych w czasie pokojowym. Proces reorganizacji wojska trwał w ciągu następnego 1921 roku. Zgodnie z rozkazem ministra obrony Polski generała dywizji Kazimierza Sosnowskiego Nr. L.7600/Org.1921, Polska została podzielona na 10 okręgów korpusów, 103 okręgi poborowe, przemianowane później na powiatowe komendy uzupełmień i 30 powiatowych komend uzupełnień koni. Również decyzją gen. Sosnowskiego, utworzony 5 lipca 1921 roku generalny okręg „Brześć Litewski” został przemianowany na 9 Okręg Korpusu (w literaturze spotkać można również nazwy „Brzeski 9 okręg wojskowy”, „Poleski Korpus”) ze sztabem w Brześciu, rozlokowany na terenie województw Poleskiego, Nowogródzkiego, Lubelskiego i Białostockiego w powiatach Brzeskim, Kobryńskim, Drohiczyńskim, Stolińskim, Łuninieckim, Pińskim, Prużańskim, Kosowskim, Słonimskim, Nowogródzkim, Baranowickim, Nieświeskim, Włodawskim, Bielskim, Biało-Podlaskim, Siedleckim, Konstantynowskim, Łukowskim, Radzyńskim i Janowskim. W dyspozycji dowództwa 9 okręgu korpusu (DOK IX) znajdowały się na początek 1939 roku: dywizje piechoty – 9 (22, 34 i 35 półki piechoty), 20 (78, 79, 80 pułki piechoty i 20 pułk artylerii lekkiej), 30 (82, 83, 84 pułki piechoty i 30 pułk artylerii lekkiej), 18 dp (od 1924 roku) oraz 9 brygada kawalerii (26 pułk ułanów w Horodziei (od 1923 roku – w Baranowiczach), 27 pułk ułanów w Nieświeżu, 25 pułk ułanów w Nowogródku (od 1924 roku – w Prużanie), 9 dywizion artylerii konnej w Nowej Myszy oraz 3 pułk strzelców konnych w Wołkowysku). Oprócz tego, na terenie korpusu kwaterował 9 pułk artylerii ciężkiej, 9 pułk saperów, Flotylla Pińska oraz mniejsze jednostki wojsk specjalnych i służby medycznej. W roku 1930 w Brześciu utworzono 4 bataljon pancerny, a w roku 1938 – 9 dywizion artylerii przeciwlotniczej. W wiosce Leśna powiatu Baranowickiego mieścił się wojskowy obóz szkoleniowy. W Brześciu znajdował się Trybunał Wojskowy, wojskowe więzienie oraz arsenał. Pierwszym dowódcą 9 korpusu (1921-1922) został gen. dywizji Franciszek Krajowski, następnie – gen. dywizji Karol Szubert (1922- 1924), gen. dywizji Józef Rybak (1924-1926), gen. brygady Mieczysław Ryś-Trojanowski (1926-1935), gen. brygady Czesław Jarnuszkiewicz (1935-1937) oraz gen. brygady Franciszek Kleeberg (1937-1939).
Od początku istnienia 9 Okręgu Korpusu przed jego dowództwem oraz żołnierzami wykonanie postawionych przed wojskiem celów wymagało szczególnego poświęcenia ze względu na specyficzne położenie zajmowanego terytorium, sąsiadującego z bolszewicką Rosją; brak rozwiniętego przemysłu i niski stopień zaludnienia oraz spustoszenia, które pozostawiła I wojna światowa i wojna polsko-bolszewicka.
Według danych spisu ludności z 1921 roku, w w.w. powiatach województwa Nowogródzkiego mieszkało 510.332 osób, w tym należących do mniejszości narodowych – 59%, zajętych w rolnictwie – 82%, analfabetów – 35%. W województwie Poleskim mieszkańców ogólnie – 676.045 osób (gęstość zaludnienia 25 osób/km kw, w niektórych powiatach – 12), analfabetów – 48%. O tym, w jakim stanie znajdowały się wówczas poleskie miasta i miasteczka, świadczy np. komunikat Brzeskiej magistratury z 1919 roku: „Podczas wycofania się z Brześcia wojsk rosyjskich zniszczono 2/3 wszystkich domów oraz wszystkie fabryki. Po zajęciu Brześcia wojskiem niemieckim, reszta pozostawionego mienia (zarówno instytucji publicznych, jak i prywatnych osób) została skonfiskowana i wywieziona do Prus, – rozebrano nawet ocalałe ściany budynków i wywieziono cegły. Odbudowa miasta odbywa się bardzo powoli ze względu na brak materiałów budowlanych…”.
Pod koniec lat 20-ch w Polsce nastąpiło ożywienie i wzrost produkcji w sektorze rolniczym gospodarki kraju, na tle korzystnej koniunktury na artykuły rolnicze na rynkach światowych, jednak już na początku lat 30- ch światowy kryzys ekonomiczny bardzo dotkliwie dał się odczuć mieszkańcom Polesia, powodując masowe bezrobocie i zubożenie obywateli. Tak więc, i w drugiej połowie lat 30-ch ziemie województw Nowogródzkiego i Poleskiego wciąż zostawały rolniczymi obrzeżami II Rzeczypospolitej z szeregiem nie rozstrzygniętych politycznych, ekonomicznych i socjalnych zagadnień. W służbowej notatce do Prezesa Rady Ministrów od Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich sytuacja w regionie kraju charakteryzuje się w następujący sposób: „Województwo Poleskie, będąc największym w Polsce, zajmujące 10% jej powierzchni, gospodarczo i kulturowo jest najbardziej zacofane. Posiada ono najbardziej ubogą sieć komunikacyjną, największe powierzchnie niemeliorowanej ziemi, największy odsetek mieszkańców wsi, cierpiących na codzień niedostatek wyżywienia i nie posiadających środków na racjonalne gospodarowanie, największy (23%) odsetek dzieci, nie objętych podstawowym wykształceniem. Kluczem do zbliżenia Polesia do reszty regionów Polski są, niewątpliwie, inwestycje gospodarcze i kulturowe.”
Ciężką gospodarczą sytuację w kraju, szczególnie we wschodnich województwach w swoich celach propagandowych wykorzystywały wobec Rządu Polskiego opozycyjne partie białoruskie, umiejętnie eksponując nie uregulowane zagadnienia państwa w stosunku do mniejszości narodowych, tajnie lub jawnie głosząc idee zjednoczenia ziem białoruskich, prowadząc zakrojoną na szeroką skalę agitację (nieraz skuteczną) miejscowej ludności do niepodporządkowania się władzom polskim oraz publicznych protestów. Pod kierownictwem Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, przy pomocy bolszewickich oddziałów dywersyjnych we wschodnich powiatach Rzeczypospolitej na początku lat 20-ch rozpętano prawdziwą wojnę partyzancką.
W 1924 roku, w celu ochrony granic państwa i zabezpieczenia porządku publicznego, ochrony mieszkańców przygranicznych powiatów przed bolszewickimi oddziałami dywersyjnymi tworzy się Korpus Ochrony Pogranicza, na terenie 9 okręgu reprezentowany brygadami „Nowogródek” i „Polesie”.
Tak więc, pełniąc swoją zasadniczą funkcję ochrony państwa, podczas niestabilnej sytuacji politycznej, żołnierze Wojska Polskiego mimo trudów służby oraz różnych niedostatków, za przykładem własnego dowództwa i oficerów, biorą czynny udział w odbudowie Państwa Polskiego, włączając się do życia społecznego. Szczególnie taka postawa jest charakterystyczną dla żołnierzy pełniących służbę na Kresach Wschodnich, m.in. dla żołnierzy 9 Okręgu Korpusu. Wojskowi biorą czynny udział w życiu społecznym, organizują festyny, akcje charytatywne, zawody sportowe, kierują wychowaniem fizycznym oraz przysposobieniem wojskowym cywilnych obywateli, pomagają przy budowie kościołów oraz troszczą się o miejsca pamięci, wnosząc znaczący wkład w podniesienie prestiżu władzy państwowej.
Już w 1922 roku oficerowie sztabów 9 okręgu i 20 dywizji piechoty oraz żołnierze 78, 79, 83 i 84 pułków piechoty i 30 pułku lekkiej artylerii na pomoc powracającym z Rosji uchodźcom ofiarowali zebraną sumę 183.013 marek. Wiosną tegoż roku żołnierze 78 pp na pomoc odradzającemu się Państwu Polskiemu przekazali 103.188 marek.
Znaczący wkład w odbudowę Brześcia i rozwój infrastruktury miasta i powiatu wnieśli żołnierze 9 pułku saperów (później przemianowanego na 6 batalion saperów). Mianowicie z inicjatywy dowództwa pułku w latach międzywojennych w Brześciu zorganizowano Wystawę Przemysłu województwa Poleskiego. Pułk pod swoją stałą opiekę przyjął jedną ze wsi na Polesiu, – oto jak o tym wspomina jeden z oficerów pułku: „My dobrowolnie postanowiliśmy zaopiekować się jedną z poleskich wiosek. Codziennie do wioski dojeżdżała nasza kuchnia polowa i karmiono dzieci. Oficerowie oraz kaprale przekazywali mieszkańcom tej wsi swoje ubrania polowe. Ubrania te, choć i używane, ale wyrobione były przecież bardzo solidnie, z najlepszej bielskiej wełny. Dla 40 dzieci w zakładach pułku uszyto ubrania i czapki, zakupiono obuwie, rękawice i książki. Przy wszystkich domach we wsi postawiono ogrodzenie, przeprowadzono meliorację okolicznych gruntów.” Również z inicjatywy dowództwa pułku nieopodal Twierdzy Brzeskiej założono Klub Myśliwski, a zbudowana przez saperów na Bugu przystań wioślarska z dwoma tarasami stała się stałym miejscem przeprowadzenia różnych uroczystości. 130 saperów i 11 oficerów pułku uczestniczyło w akcji ratowania mostów na Polesiu po nader srogiej zimie 1921-1922 r. Grubość pokrywy lodowej na poleskich rzekach sięgała powyżej 1 metra, ale wszystkie bez wyjątku mosty udało się uratować. Niestety, podczas tej akcji tragicznie zginął podporucznik Alfred Prokopowicz.
Swój wkład w znaczną stabilizację sytuacji sanitarno- epidemiologicznej w powiecie Brzeskim wnieśli wojskowi lekarze służby medycznej szpitalu okręgowego w Brześciu, stosując szczepienia przed chorobami zakaźnymi nie tylko żołnierzy, lecz także zakrojone na szeroką skalę szczepienia ludności cywilnej oraz prowadząc stały monitoring jakości wody w studniach. W wyniku tych działań lekarzy, w Brześciu i okolicach całkowicie zwalczono malarię oraz do bezpiecznego poziomu obniżono stan zachorowań na choroby zakaźne.
W Białej Podlaskiej w ramach przeprowadzanej akcji charytatywnej przez żołnierzy garnizonu tylko w okresie od 1 grudnia 1937 do 9 kwietnia 1938 roku szkołom miejskim na wyżywienie dzieci wydano około 50.000 porcji żywnościowych.
W Baranowiczach, również mocno zniszczonych podczas I wojny światowej, znacząco przyczynił się do odbudowy miasta 26 pułk ułanów. Dowództwo pułku utrzymywało ścisły kontakt z instytucjami państwowymi miasta, pomagając szczególnie przy odbudowie szkół w powiecie Baranowickim oraz troszcząc się o miejsca pamięci narodowej i zabytki architektoniczne (jak np. pozostałości po zamku Chodkiewiczów w Nowej Myszy). Żołnierze garnizonu Baranowickiego biorą czynny udział podczas budowy nowego kościoła w Darewie (stary kościół zniszczono podczas wojny w 1915 r.); w 1927 roku na miejscu zniszczonego podczas wojny dworu w Zaosiu wznoszą obelisk z brązowym popiersiem Adama Mickiewicza oraz z kamieniem pamiątkowym przy obelisku z wyrytą datą urodzin poety (w roku 1995 obelisk ten odrestaurowano, zlikwidowano natomiast w 1998 roku w związku z rekonstrukcją dworu). W 1930 roku oficerowie Baranowickiego garnizonu założyli Miejski Oddział Polskiego Czerwonego Krzyża. Jednym z pierwszych jego założycieli był st. lekarz 78 pp Andrzej Wienżyk, zaś pierwszym prezesem został dowódca 78 pp podpułkownik Alfred Szmidt. Już poczynając od 1931 roku przy Baranowickim Oddziale PCK działają kursy dla sanitariuszek oraz członków drużyn ratowniczych. W 1925 roku w Baranowiczach uroczyście, w obecności dowódcy 9 okręgu gen. dywizji J. Rybaka, otwarto (w Polsce drugi po Warszawie) pomnik Nieznanego Żołnierza.
W Kobryniu z okazji 70 rocznicy Powstania Styczniowego, żołnierzami 83 pp, uczestniczącymi w obchodach Jubileuszu Powstania, w dworze w Ostrowiu wzniesiono dębowy krzyż z kamieniem pamiątkowym ku czci Romualda Traugutta.
Z okazji jubileuszu 20-lecia 34 pp, żołnierze pułku ufundowali budownictwo szkoły w wiosce Zalesie powiatu Prużańskiego, zebrawszy na ten cel potrzebną sumę w wysokości 10.000 złotych. Również żołnierze 34 pp pod kierownictwem porucznika Ludwika Rosołka na rzece Krzna w powiecie Bialskim zbudowali most, który oddano do użytku 3 maja 1931 roku.
Jednak najwięcej sympatii obywateli żołnierze Poleskiego Korpusu zaskarbili sobie dzięki swojej postawie wobec ludności cywilnej podczas Światowego Kryzysu Gospodarczego w latach 1929-1933, kiedy pomoc wojska szczególnie dzieciom i bezrobotnym organizowana była na masową skalę. Zgodnie ze specjalną dyrektywą dowództwa 9 okręgu, np. było wskazane w miarę możliwości zatrudniać do różnych prac obywateli cywilnych (największa liczba cywilów zatrudniana była podczas budownictwa różnych obiektów fortyfikacyjnych), również takich z pracy nie zwalniać, ograniczając w razie konieczności ilość roboczo-dni w tygodniu (wówczas z 9 okręgiem współpracowało 26 różnych firm budowlanych); zachęcano dowódców poszczególnych jednostek okręgu do przeprowadzenia zbiórek pieniężnych na pomoc bezrobotnym oraz do przeprowadzenia akcji charytatywnych pomocy dzieciom.
Również aktywnie w okresie międzywojennym żołnierze i oficerowie 9 okręgu współpracują z różnymi społecznymi i sportowymi organizacjami, wspierając rozwój sportu i turystyki, propagując zdrowy tryb życia. Pod opieką wojskowych w Brześciu zorganizowano i wyposażono dziecięce drużyny piłki nożnej, dowództwem okręgu organizowano różne zawody sportowe, np. w lipcu 1923 r. z kapitanem Najsarekiem zorganizowano wystawę gołębi pocztowych w Brześciu. W Baranowiczach aktywnie propagował sport dowódca 26 pułku ułanów, pułkownik Tadeusz Michalski, który np. brał osobisty udział w kajakowym spływie do Morza Czarnego. A w zawodach konnych, organizowanych 26 pułkiem ułanów w Nieświeżu udział brały nawet kobiety. Szczególną troską dowództwo Poleskiego korpusu objęło Związek Strzelecki, prowadzący z młodzieżą kursy przysposobienia wojskowego, dostarczając im sprzęt sportowy, broń i amunicję oraz kierując do pracy w oddziałach Związku w charakterze instruktorów oficerów kadrowych okręgu.
Nie można pominąć również udziału żołnierzy okręgu w różnych ceremoniach oficjalnych, defiladach wojskowych podczas świąt państwowych oraz innych uroczystości. Np. nie można było sobie wyobrazić Dni Morza, Dni Polesia lub Jarmarków Poleskich w Pińsku bez udziału marynarzy Flotylli Pińskiej.
Obecność i funkcjonowanie jednostek wojskowych na terenie województw Poleskiego, Nowogródzkiego i Lubelskiego okazywała pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy regionu, ponieważ w.w. jednostki były znaczącymi rynkami zbytu produkcji rolnej, masowo kupowanej od rolników dla wojska (mięso, zboża, konie, pasza dla koni itp.) nieraz po cenach wyższych niż średnie rynkowe. Obecność wojska była również bodźcem dla rozwoju sieci gastronomicznej w miejscach lokalizacji jednostek; dla wielu zaś obywateli stanowiła dodatkowe źródło dochodów, ponieważ wielu wojskowych w wyniku braku miejsc na zakwaterowanie w koszarach zmuszona była wynajmować lokale mieszkalne, jak np. w garnizonach Baranowickim, Biało Podlaskim czy w Nieświeżu.
Podsumowując, trzeba zaznaczyć wkład, jaki żołnierze Poleskiego Korpusu wnieśli w rozwój szeregu miast i miasteczek województw Poleskiego, Nowogródzkiego oraz Lubelskiego. Obecność Wojska Polskiego (m.in. na obecnych terenach Białorusi Zachodniej) przyczyniła się do normalizacji i stabilizacji życia w regionie, mocno zniszczonym podczas I wojny światowej, do polepszenia sytuacji sanitarno-epidemiologicznej. Nie można pominąć zasług żołnierzy i oficerów WP w rozwoju sportu i propogowaniu zdrowego trybu życia wśród ludności cywilnej, w trosce i opiece nad miejscami pamięci narodowej. Funkcjonowanie wojska w znacznej mierze sprzyjało rozwojowi gospodarczemu na zajmowanym terenie, stwarzając pośrednio warunki do rozwoju przedsiębiorczości i handlu.
Dymitr Zagadzki
Baranowicze
Tłumaczenie i opracowanie Eugeniusz Lickiewicz
Prużana
Powiązane artykuły:
