Latem 2019 r. nakładem wydawnictwa Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie ukazał się monografia autorstwa Marka Hałaburdy, pracownika naukowego Katedry Europy Środkowej i Wschodniej (obecnie Katedry Historii i Kultury Przestrzeni Totalitarnej) Instytutu Historii Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, zatytułowana „Duchowieństwo diecezji pińskiej 1925-1939. Studium prozopograficzne”. Diecezja pińska została powołana do życia bullą papieża Piusa XI „Vixdum Poloniae Unitas” z 28 października 1925 r. Likwidacja jej struktur nastąpiła po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 r. Chociaż dzieje kresowego biskupstwa w przedwojennych realiach były krótkie (trwały zaledwie 14 lat), to na jego terenie przez ten czas pracowało wielu gorliwych kapłanów, którzy z poświęceniem dbali o przekazywanie i przechowanie wiary dla przyszłych pokoleń. Jak zaznaczył Autor we wstępie „odegrali oni istotna rolę w umacnianiu odrodzonego państwa, krzewieniu polskiej kultury, szerzeniu oświaty, polepszeniu stanu moralnego i materialnego wiernych, czy w końcu podniesieniu poziomu cywilizacyjnego ziem, na których przyszło im pasterzować”. Mimo ogromnego znaczenia duchowieństwa w dziejach mieszkańców Polesia i historii instytucji państwowych dotychczas nie powstało żadne kompleksowe opracowanie, zarówno w Polsce jak i na Białorusi, poświęcone zbiorowości jaką tworzyli księża pińscy. Rozprawa jest więc pierwszą kompleksową monografią, pozwalającą ocalić od zapomnienia kresowych kapłanów. Wpisuje się w nurt badań prozopograficznych nad polskim duchowieństwem w okresie międzywojennym, istotnie wypełniając lukę w historiografii Kościoła katolickiego.
Książka liczy 613 storn. Składa się z sześciu rozdziałów (z których każdy posiada po trzy podrozdziały), wstępu, zakończenia oraz dwóch aneksów: „Spis księży pracujących w diecezji pińskiej w latach 1925-1939” oraz „Kapłani diecezji pińskiej zmarli w latach 1925-1939”. Dodatkowym uzupełnieniem jest zestaw 10 ilustracji zamieszczonych na stronach poprzedzających poszczególne rozdziały oraz przybliżające czytelnikowi opisywane zagadnienie oraz osoby z nim związane. Całość zamyka indeks osobowy.
W pierwszym rozdziale została przedstawia charakterystyka diecezji pińskiej. Autor kolejno omawia jej terytorium, podział administracyjny wraz ze zmianami granic do jakich doszło w latach 1925-1939, rozwój sieci dekanalnej i parafialnej w interesującym nas okresie oraz ludność diecezji pińskiej z uwzględnieniem stosunków wyznaniowych i narodowościowych. Rozdział ten stanowi bardzo dobre wprowadzenie do głównego zagadnienia, ukazując specyfikę pracy duszpasterskiej i problemy, z jakimi musiało się zmierzyć duchowieństwo pińskie. Mowa tutaj m.in. o rozległości terytorium, słabej gęstość zaludnienia, biedzie mieszkańców, braku dróg utrudniający przemieszczanie się oraz uciążliwym klimat.
Rozdział drugi poświęcony został strukturze duchowieństwa. Autor omówił najpierw jego stan liczbowy, później pochodzenie terytorialne i społeczne, w końcu przynależność do poszczególnych narodowości, niezmiernie ważne z punktu widzenia położenia terytorialnego diecezji oraz struktury narodowościowej jej mieszkańców. Analizy poświęcone pochodzeniu terytorialnemu i narodowości Autor słusznie zawęził do kapłanów wyświęconych dla diecezji pińskiej, z pominięciem księży, którzy znaleźli się w granicach diecezji po jej utworzeniu w 1925 r. i księży przybyłych w latach 1925-1939 z innych diecezji katolickich w Polsce. Takie działanie z jednej strony dało możliwość ukazania bardzo ciekawych zależności panujących w badanej grupie, z drugiej zaś strony pozwoliło uniknąć prowadzenia dodatkowych kwerend archiwalnych, obarczonych dużym ryzykiem powodzenia.
W rozdziale trzecim dokonano analizy poszczególnych grup duchowieństwa z zachowaniem hierarchicznych struktur kościelnych. Autor omawia kolejno biskupów-ordynariuszy, sufragana i wikariusza generalnego, a następnie poświęca uwagę osobom wspomagającym ich w zarządzaniu diecezją, czyli: pracownikom kurii diecezjalnej oraz pozostającego w strukturach kurii sądu biskupiego, kapłanom posiadających godności w kapitułach i honory papieskie, dziekanom oraz księżom zasiadających w różnego rodzaju komisjach. Następnie autor przechodzi do omówienia duchowieństwa zaangażowanego bezpośrednio w pracę duszpasterską: proboszczów, wikariuszy, wizytatorów i katechetów, by wreszcie w trzecim podrozdziale zająć się kapłanami oddelegowanymi do pracy w duszpasterstwie o charakterze specjalistycznym: kapelanami wojskowymi, harcerstwa, szpitali zgromadzeń zakonnych i zakładów karnych.
Kolejny, czwarty rozdział dotyczy wykształcenia i przygotowania do kapłaństwa. Rzeczowo przeanalizowano tutaj kwestię wykształcenia kapłanów z podziałem na trzy elementy: wykształcenie zdobyte przed wstąpieniem do seminarium, formacja i nauka prowadząca do bezpośredniego przygotowania do kapłaństwa w seminarium duchownym pińskim oraz dalszy rozwój i uzupełnianie wykształcenia na studiach wyższych w uczelniach polskich i zagranicznych. Dodatkowo zwrócono uwagę na starania pińskich ordynariuszy mające na celu stworzenie odpowiednich warunków do pogłębiania wiedzy teologicznej wszystkim księżom zatrudnionym na terenie diecezji. Służyć temu miały konferencje, kursy, wykłady, odczyty organizowane w Pińsku, a także zjazdy dziekanów i konferencje dekanalne.
Rozdział piąty, to niezwykle ciekawa analiza poświęcona polityce personalnej biskupów pińskich. Szczegółowo zaprezentowano mechanizmy związane z obsadą stanowisk duszpasterskich w diecezji, z dbaniem o stan i strukturę zatrudnienia oraz ukazuje sposoby wspierania księży w ich pracy duszpasterskiej. Sporo uwagi poświęcono także warunkom bytowym duchowieństwa i specjalnym zasadom finasowania parafii, których wprowadzenie przez bp. Zygmunta Łozińskiego, pozwalało na w miarę normalną pracę księży zatrudnionych w najuboższych parafiach. Rozdział kończą kwestie dotyczące spraw dyscyplinarnych, obrazujące największe wykroczenia i przewinienia duchowieństwa z jakimi przyszło radzić sobie władzom diecezji.
Ostatni rozdział dotyczy działalności duszpasterskiej pińskiego duchowieństwa. Autor odniósł się nie tylko do sprawowania kultu, głoszenia słowa Bożego, nauczania religii w szkołach, ale również do zaangażowania duchowieństwa na płaszczyźnie stowarzyszeń kościelnych i religijnych. Rozdział ten pozwala spojrzeć na duchowieństwo diecezji pińskiej jako grupę zaangażowaną społecznie i pracującą nie tylko na rzecz rozwoju lokalnych społeczności, podniesienia ich poziomu materialnego i cywilizacyjnego ale również jako czynnik odgrywający istotną rolę w umacnianiu odrodzonego państwa, krzewieniu polskiej kultury, szerzeniu oświaty.
Książkę należy uznać za dzieło ważne. Jest to pionierska praca poświęcona duchowieństwu diecezji pińskiej z lata 1925-1939 w ujęciu prozopograficznym. Jej rangę naukową podnosi wręcz imponująca baza źródłowa. Autor wykorzystał materiały źródłowe przechowywane w: Archivio Segreto Vaticano, Państwowym Obwodowym Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brześciu, Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Eustachego i Emilii Wróblewskich w Wilnie, Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie, Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. Dodatkowo dotarł do archiwów (archi)diecezjalnych, z których księża przybywali do diecezji pińskiej przed wybuchem wojny lub w których pracowało duchowieństwo pińskie po opuszczeniu terytorium diecezji na skutek działań wojennych i późniejszych repatriacji (Drohiczyn, Siedlce, Wrocław, Olsztyn, Warszawa, Lublin, Kraków, Zielona Góra, Opole, Kielce, Sandomierz, Białystok). Autor sięgnął także do wielu źródeł drukowanych i wykorzystał opracowania na temat diecezji pińskiej, stanowiące jedynie tło dla niniejszej książki. Podziw budzi także nienaganna struktura oraz strona edytorska publikacji. Książka napisana jest dobrym i przystępnym językiem, w sposób ciekawy i zachęcający nie tylko dla historyków ale także dla szerszego grona odbiorców.
Op. red.
Powiązane artykuły:
