Przeprowadzony po odzyskaniu niepodległości pierwszy spis powszechny ludności (30.09.1921) wykazał, że w województwie poleskim ponad 70% mieszkańców nie umiało czytać i pisać. Naukę pobierało około 20% dzieci w wieku szkolnym. Wśród wielu polskich organizacji oświatowych na Polesiu prowadzących działalność w celu krzewienia oświaty i kultury najistotniejszą rolę spełniała Polska Macierz Szkolna. Posiadała ona bogate tradycje i po odzyskaniu niepodległości przystąpiła natychmiast do wznowienia swej działalności

Koła PMS powstają na Polesiu w r. 1919 najpierw w Brześciu nad Bugiem i Kobryniu. Dwadzieścia lat później ciężar pracy Macierzy spoczywał już na 19 kołach oświatowych, rozmieszczonych w Brześciu nad Bugiem, Wysokim Litewskim, Drohiczynie, Janowie k. Pińska, Bronnej Górze, Kamienia Koszyrskim, Kobryniu, Iwacewiczach, Łunińcu, Małkowiczach, Pińsku, Borowej, Staniewieczach, Prużanie, Berezie Kartuskiej, Sielcu, Stolinie, Hancewiczach, Telechanach. W r. 1939 PMS zrzeszała 2722 członków.

Wśród osób aktywnie działających w kołach PMS na Polesiu – urzędnicy, inteligencja, wojskowi, duchowni, działacze polityczni. W tworzeniu Zarządu Okręgowego PMS w Pińsku w kwietniu 1920 r. udział wzięli m.in. jako prezes Roman Skirmunt, starosta W. Bołdok, ks. Dziekan Chaciński, dyrektor gimnazjum F.Śliwiński. W r. 1937 w skład Zarządu kierowanego przez kanonika kapituły ks. Fabiana Szczerbickiego wchodzą:

Zygmunt Jakowicki – dyrektor Banku Rolnego – wiceprezes, Stefan Trojanowski – urzędnik Banku Rolnego – skarbnik, Leonard Nowakowski – urzędnik Banku Spółdzielczego – sekretarz, Wanda Mercikowa – prezes ZPOK. – delegatka, Józef Żelewski – major 84 pułku, Leinia Smiejowa – przewodnicząca Rady Spółdzielni, opiekunka Bursy, Zygmunt Martynowicz – sekretarz Sejmiku – członek zarządu, Piotr Olewiński – senator – członek zarządu, Jerzy Ołdakowski – prezydent miasta – członek zarządu, Marian Polak – dyrektor Banku Polskiego – członek zarządu,Władysław Chmieleski – naczelnik zarządu, Eugeniusz Szylling – rejent – członek zarządu, Benedykt Bartnicki – inspektor szkolny – członek zarządu, Rajmund Maliszewski – naczelnik stancji – opiekun bursy, Konstanty Tracewski – instruktor oświatowy, delegat inspektoratu.

Działania PMS na Polesiu przebiegały wielokierunkowo. Włączając się w nurt tworzenia szkolnictwa powszechnego, realizowała Macierz jedno z podstawowych zadań, jakiego podjęło się państwo wprowadzając obowiązek szkolny.

Finansując ze społecznymi funduszy swoje działania, już w 1924-1925 r. Macierz przyczyniła się do otwarcia na Polesiu 6 szkół powszechnych, a w 1938 r. ich było już 115.

Akcja szkolna Macierzy znalazła należyte zrozumienie w społeczeństwie, którego coraz szerzej zataczająca kręgi ofiarność przyczyniła się do imponujących wyników. Poniższe zestawienie porównawcze, ilustrujące rozwój szkolnictwa powszechnego Macierzy na Polesiu, jest obrazem, obok podziwu godnej dynamiki prac Macierzy, solidarności polskiego społeczeństwa, bez której tak żywa działalność nie byłaby możliwa.

 

Tabela 1

Rok szkolny	szkół powsz.	dzieci
1931/32	13	531
1932/33	20	835
1933/34	24	1069
1934/35	38	1851
1935/36	66	3382
1936/37	82	4164
1937/38	108	5292
1938/39	115	5684

 

Znacznie poszerzyła się liczba szkół PMS w powiecie brzeskim

Tabela 2

1	Korostawka	Wielkoryta	24	27	51
2	Klimowicze	Kosicze	21	26	47
3	Chaby	Kosicze	21	26	47
4	Piaski	Motykały	24	25	49
5	Terpiłowicze	Turna	19	20	39
6	Zadworze	Turna	41	37	78
7	Lasoty	Turna	1	17	28
8	Czarny Las	Małoryta	25	24	49
9	Radzież kol.	Ołtusz	17	22	39
10	Odczyn	Ołtusz	21	15	36
11	Sielachowicze	Ratajczyce	27	32	59
12	Berezniaki	Kamieniec Lit.	40	41	81
13	Zakije	Kamienica Żyr.	43	18	61
14	Bratyłowo	Kosicze	26	30	56
15	Osowo	Małoryta	30	14	44
16	Droczewo	Ołtusz	47	31	78
17	Makowiszcze	Dmitrowicze	29	40	69
18	Hołowczyce	Dmitrowicze	24	36	60
19	Dębowe	Wołczyn	34	37	71
20	Wólka Pużycka	Wołczyn	20	42	42
21	Czerniewo	Wysokie Lit.	28	27	55
22	Makarowa	Wysokie Lit.	31	27	58
23	Chlewiszcze	Wierzchowicze	51	47	98
24	Borki	Wysokie Lit.	22	20	42

W województwie w 1938/39 r. szkolnym istniało 1344 szkoły powszechne publiczne i prywatne. Jedna szkoła obejmowała swoim zasięgiem przestrzeń 30 km². W dramatycznych warunkach komunikacyjnych Polesia prawie 70000 dzeci znajdowało się poza szkołą. Stąd główne działania Macierzy koncentrowały się na zwalczaniu tak zwanych „rejonów bezszkolnych”. Szkoły powszechne PMS były szkołami pierwszego stopnia o czterech klasach i jednym nauczycielu, traktowane przez prawo jako szkoły prywatne, nad którymi sprawowały nadzór pedagogiczny państwowe władze szkolne. Macierz opiekowała się stroną gospodarczą szkoły, opłacała pensje nauczycielskie i świadczenie socjalne. Gmina dostarczała lokalu, niezbędnego umeblowania dla szkoły i mieszkania dla nauczyciela.

Reakcją całego polskiego społeczeństwa na apele i wezwania PMS na Polesiu było powstanie Kół opiekuńczych, dzięki pomocy których PMS otrzymywała potrzebne środki na utrzymanie szkół. Dzięki Kołom opiekuńczym setki dzieci poleskich zostały zaopatrzone w zeszyty i książki, szkoły w odbiorniki radiowe, pomoce naukowe.

Opieka nad szkołami Macierzy nie zawsze przybierała formę statutowych Kół Macierzy. Czasem jest ona prowadzona przez luźne zespoły ludzi, zbliżonych ze sobą zawodem i miejscem pracy, a nawet przez rodziny i jednostki. Szkołami PMS na Polesiu opiekowały się m.in.:

Batalion Łączności Junackich Hufców Pracy w Grodnie, Baon Pancerny w Brześciu, Bank Rolny w Warszawie, Członkowie Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej, Dowództwo Składnicy Uzbrojenia w Brześciu, DOK IX. w Brześciu, Dowództwo PAL w Brześciu, III Drużyna Harcerska w Warszawie, Dowództwo Pułku Piechoty w Brześciu, Dywizjon Żandarmerii w Brześciu, Gimnazjum Popielewskiej i Roszkowskiej w Warszawie, Gimnazjum Żeńskie im. Hetmanowej Żółkiewskiej w Płocku, Koło Polskiej Macierzy Szkolnej Pracowników Totalizatora Miejskiego w Warszawie, Koło Opiekuńcze przy Polskich Zakładach Optycznych w Warszawie, Koło Miłośników Ogrodnictwa, Koło Warszawskie Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów RP w Warszawie, 11 Korpus Oficerów P. P. w Kobryniu, Koło Oficerów i Pracowników Ministerstwa Spraw Wojskowych i wielu innych.

Opieka wymienionych zespołów opiekuńczych przybierała różnorodne rozmiary i formy, w zależności od zasobów, ale najistotniejszą była w niej żywa solidarność, która wszystkich Polaków z całej Polski zespalała w jeden organizm narodowy.

Istnienie sieci szkół powszechnych PMS w znacznym stopniu uzupełniało dążenia państwa w zakresie realizacji obowiązku szkolnego. Szkoły Macierzy były placówkami, w których wychowywano i kształcono w duchu miłości do Ojczyzny, zaszczepiano poczucie patriotyzmu, zaznajmiano z historią i kulturą Polski.

PMS zajęła się również tworzeniem sieci szkół zawodowych. Zadanie to było trudne do zrealizowania z wielu przyczyn. Mimo kłopotów w r. 1938 prywatne szkoły zawodowe PMS z programem nie odbiegającym od programu szkół państwowych działały w Brześciu, Pińsku i Łunińcu.

W trudnych warunkach gospodarczych województwa PMS troszczyła się o możliwość otrzymania zawodu i pracy dla młodzieży żeńskiej.

W Pińsku dzięki staraniom dyrektora Gimnazjum Państwowego Felicjana Śliwińskiego powstały w r. 1926 2-letnie kursy zawodowe żeńskie PMS, które w 1933/34 roku przekształcono na 3-letnią krawiecką szkołę zawodową. Kierowniczka szkoły była pani Zofia Gradenwitzówna. Szkoła ciągle się rozwijała, powiększała się liczba uczennic. Zarząd Macierzy wynajmował dla szkoły część piętra w domu na ul.Piłsudskiego 43. W r. 1937 szkoła składała się z 3 klas i liczyła 115 uczennic pochodzących z Pińska, powiatów pińskiego, drohiczyńskiego, kobryńskiego, stolińskiego i baranowickiego. W skład personelu nauczycielskiego wchodzili: Emilia Urbańska – przełożona, ksiądz Pralat Henryk Humnicki, prefekt Eugeniusz Surwitów – prawosławny nauczyciel religii, Steałowiczowa Michalina, Tobiszewska Regina – instruktorka, Barańczykowa Apolonia, Krejpowiczówna Maria, Malakówna Maria – nauczycielki, Godycka-Drużyłowska Joanna – doktor szkolny. Po trzech latach nauki uczennice składały przy szkole egzamin czeladniczy, który uprawniał je do pracy zarobkowej w swoim zawodzie pod kierownictwem mistrzyni krawieckiej.

Dla mieszkanek miasta Pińska Poleska Chorągiew Harcerska uruchomiła spółdzielnie krawiecką, gdzie absolwentki odbywały praktykę. Szkoła prowadziła ścisłą ewidencję zatrudnienia absolwentek. Każda otrzymywała pracę.

W r. 1936/37 w Pińsku powstała roczna szkoła przysposobienia w Gospodarstwie Rodzinnym I stopnia. Zadaniem szkoły bało praktyczne zapoznanie młodzieży żeńskiej z podstawowymi wiadomościami z zakresu gospodarstw rodzinnych w celu ułatwienia pracy we własnym gospodarstwie domowym lub pracy zarobkowej w tej dziedzinie.

W celu podniesienia kultury domów rodzinnych, szkoła prowadziła także wieczorowy kurs przeszkalający dziewczęta nieuczęszczające do żadnych szkół i pochodzących z najuboższych warstw ludności m. Pińska. Kurs trwał 3 miesiące i szkolił od 20 do 25 uczestniczek. Po ukończeniu kursu zatrudniano dziewczęta w charakterze pracownic domowych z pensją od 15 do 30 złotych miesięcznie i z całkowitym utrzymaniem.

W trosce o dobre warunki mieszkaniowe uczennic zamiejscowych, została w Pińsku w roku szkolnym 1935/36 uruchomiona bursa żeńska PMS dla wychowanek, córek najuboższych mieszkańców powiatu pińskiego. W bursie rozmieszczało się od 18 do 35 wychowanek, płacących za swe utrzymanie 25 złotych miesięcznie. Zarząd Okręgowy dzięki ofiarności Zarządu Głównego PMS zaopatrzył bursę w potrzebne sprzęty i naczynia. Lokal bursy mieścił się przy ulicy 84 pp. Strzelców Poleskich.

W odróżnieniu od szkół powszechnych i zawodowych szkolnictwo średnie ogólnokształcące było tylko niewielkim fragmentem prac PMS na Polesiu. Macierz przyczyniła się do powstania 2 prywatnych gimnazjów w Brześciu nad Bugiem. W r. 1923 otwarto gimnazjum żeńskie (241 uczennic, 14 nauczycieli), w r. 1936 przy nim powstało liceum żeńskie (368 uczennic), rozmieszczone w prywatnym budynku Macierzy na ulicy Pierackiego. W tym samym czasie PMS zakłada w Brześciu gimnazjum i liceum koedukacyjne (469 uczniów). Corocznie średnie szkoły PMS kończyło 50 absolwentów. Ponieważ prawie 80% młodzieży wiejskiej kończąc zaledwie szkołę powszechną pierwszego stopnia nie mogła korzystać z oferty szkół zawodowych, PMS w swym programie działania przewidywała w latach 30-ch organizację różnego rodzaju kursów przysposobienia zawodowego. Uprawa lnu na Polesiu i hodowla owiec dawała możliwość mieszkańcom wsi produkować przędzę wełnianą i lnianą. By dać początek rzemiosłu typu chałupniczego,

organizowała PMS przy swych szkołach kursy trykotarstwa ręcznego przy pomocy finansowej Funduszu Pracy. W roku szkolnym 1936/37 odbyło się 8 takich kursów dla 164 kobiet, w r. 1937/38 – 12 dla 305 kobiet. Kursy były prowadzone przez instruktorki trykotarstwa przy pomocy nauczycielstwa ze szkół Macierzy. Nauka odbywała się w salach szkolnych w godzinach popołudniowych i trwała 5-6 godzin dziennie. W programie kursu uwzględniało się wiedzę ogólną, higienę i wychowanie obywatelskie, a także lekcje śpiewu. W wyniku tych kursów zaprzestano na wsiach sprzedaży przędzy po znikomej cenie pośrednikom. Natomiast zaczęto wyrabiać trykotaże na własny użytek i na sprzedaż. Prowadzono także kursy przysposobienia rolnego dla dziewcząt w Łunińcu, Pińsku, Orańczycach.

Duże możliwości kształtowania postaw ideowo-moralnych i oświatowych miała Macierz w dziedzinie pracy pozaszkolnej.

Plon działalności towarzystwa w zakresie m.in. likwidacji wtórnego analfabetyzmu był bardzo obfity. Działania polegały między innymi na zakładaniu przy kołach PMS czytelni, zadaniem których było przyciąganie analfabetów na różnego rodzaju odczyty i pogadanki, organizacja kursów nauczania początkowego. W r. 1937 w województwie poleskim w czytelniach dorosłych zorganizowano 77 odczytów i pogadanek dla 4924 słuchaczy. Podczas takich spotkań wyświetlano przezrocza, krótkie formy oświatowe, stwarzając klimat do podejmowania nauki. W powiecie kobryńskim przy 80 szkołach założono czytelnie dla dorosłych w Żabince, Siechowiczach, Osiatach, Rogożnej, Dywinie, Horodcu, Antopolu, Bielsku. Na Polesiu kursy działały także w powiatach brzeskim, pińskim, łuninieckim, prużańskim, drohiczyńskim. Praca na takich kursach wymagała dużo wiedzy, a także kultury i taktu. Podstawą nauczania był podręcznik Teofila Koziary, wykorzystywano także „Elementarz dla starszych”. Problem nauczania początkowego dorosłych znajdował się cały czas w centrum zainteresowań oświatowych PMS na Polesiu.

Zjawisko wtórnego analfabetyzmu, zaobserwowane na komisjach poborowych zwróciło uwagę władz wojskowych. W latach 30-ch ze sfer wojskowych było wysunięto żądanie pod adresem władz i społeczeństwa, oby proces analfabetyzmu wtórnego został zahamowany i do wojska trafiali  poborowi przygotowani do służby umiejący czytać i pisać.

Na wezwanie władz wojskowych zareagowała PMS na Polesiu, organizując przy swych szkołach powszechnych kursy dla przedpoborowych. Ponieważ kursy takie znalazły żywe zainteresowanie ludności, a liczby poborowych w poszczególnych miejscowościach były niewielkie często przekształcano je na wieczorowe kursy dokształcające dla dorosłych. Takich kursów dla dorosłych w r. 1937/38  prowadziły Koła PMS na Polesiu 101, korzystało z nich 1919 osób, 1449 mężczyzn i 470 kobiet. Wśród mężczyzn – 475 przedpoborowych.

Główną dziedzinę działalności pozaszkolnej PMS stanowiło bibliotekarstwo oraz akcja czytelnicza. Biblioteki Macierzy istniejące przy jej kołach były w zasadzie dostępne dla każdego. Korzystanie z księgozbiorów było uwarunkowane niewielkimi opłatami, które przeznaczano na utrzymanie placówki i uzupełnienie zbiorów. Macierz prowadziła różne typy bibliotek, w zależności od środowiska, warunków i możliwości wypożyczeń. Dużą liczbę placówek założono na Polesiu, gdzie dostęp do książek z różnych względów był utrudniony.

Pod koniec dwudziestolecia Macierz posiadała na Polesiu 66 bibliotek stałych, nadto każda szkoła Macierzy była zaopatrzona w bibliotekę, z której  korzystali uczniowie, młodzież i dorośli. Większe stałe biblioteki PMS znajdowały się w Prużanie (4100 tomów), Wysokiem Litewskim (1250 tomów), Iwacewiczach (1100 tomów), Janowie k/Pińska (1100 tomów). Biblioteki stałe i szkolne nie wyczerpywały całej akcji upowszechnienia czytelnictwa. Celowi temu służyły również biblioteki wędrowne (ruchome). W r. 1938 istniało na Polesiu 177 bibliotek ruchomych założonych przez PMS. Szczególnie popularne były biblioteki im. Olchowicza liczące od 20 do 120 tomów przenoszone w specjalnych szafkach i skrzynkach. Bibliotekom Macierzy pomogło społeczeństwo, tworząc i przekazując fundusz im. H. Sienkiewicza, z którego kupowane były książki. Nieodpłatnie przekazywano bibliotekom egzemplarze „Trylogii”, „Krzyżaków” i „W pustyni i w puszczy”.

Biblioteki ruchome cieszyły się niesłabnącym powodzeniem przez całe dwudziestolecie. Wszystkie księgozbiory bibliotek stałych i ruchomych zawierały pod koniec omawianego okresu 37.076 tomów. O ich poczytności i popularności świadczy liczba 5.504 czytelników w r. 1937 i 89.697 wypożyczeń. W akcji czytelniczej propagowała Macierz czytanie głośne w rodzinach, oby osiągnąć dobre wyniki w nauczaniu i utrwalaniu języka polskiego na Polesiu. Akcję biblioteczną nadzorował wydział Bibliotek i oceny Książek ZC PMA. Polecano m.in. dzieła Henryka Sienkiewicza, Marii Dąbrowskiej, Władysława  Reymonta, Wacława Gąsiorowskiego, Marii Rodziewiczówny, Melchiora Wańkowicza. Była to literatura, która tchnęła duchem patriotyzmu, kultem historii, stanowiła ona kanon wychowania każdego Polaka. Akcja biblioteczna na Kresach spełniała ważną rolę w formowaniu postawy narodowej i obywatelskiej.

Dużym działem pracy oświatowo-wychowawczej towarzystwa były różnego rodzaju odczyty i wykłady. Na emocjonalną stronę osobowości człowieka miały oddziaływać uwzględniane w pracach Macierzy obchody różnego rodzaju rocznic i świąt. Najpopularniejszą uroczystością były obchody święta 3 Maja, podczas których prezentowano amatorskie osiągnięcia członków kół towarzystwa. Szerzenie wiedzy, kształcenie charakterów i wychowanie zmysłu państwowego były głównymi celami PMS na Polesiu w dwudziestoleciu  międzywojennym. Zaznaczyć należy, że we wszystkich formach swej działalności łączyła Macierz funkcje kształcącą z funkcją wychowawczą, przyczyniając się w ten sposób do integracji społecznej, kulturowej i obywatelskiej regionu.

Dr T. Kabot