Fotografia – wielki wynalazek ludzkości, odli­czanie czasu swojej historii zaczęła już 170 lat temu, jednocześnie zachowując sama historię dla przyszłych pokoleń. I wtedy byli, i teraz są foto­grafowie – artyści, mistrzowie zachwyceni fotografią, nie z powodu zysku, lecz w imię sztuki, w całej jej różnorodności. Jednym z nich, z pewnością był, nie­słusznie zapomniany, Stiepan (Stefan) Wasiljewicz Charłampowicz. Urodził się 14 stycznia 1877 roku. W Rogaczy Brzeskiego ujezda (powiatu) Grodzień­skiej Guberni (obecnie obszar RP), w wielodzietnej rodzinie popa Wasila Grigoriewicza i Marii Josifowny Charłampowiczów. Istnieje chyba jednak wśród spokrewnionych ludzi pewnego rodzaju „pamięć ge­netyczna”. Wyjątkowa pracowitość, dobroduszność i skromność, przenikliwy rozum i szeroka erudycja, miłość do ludzi i szczere zainteresowanie własną zie­mią i swoimi korzeniami – właśnie tym wyróżnia się ród Charłampowiczów różnych pokoleń. Obecnie można odnaleźć dość dużo publikacji, referatów na­ukowych, a nawet prace doktoranckie, poświęconych najbardziej znanemu z dzieci Wasila i Marii Char­łampowiczów – Konstantemu (1870-1932), dr hab. historii cerkwi Akademii Rosyjskiej (1916 r.) i Ukra­ińskiej (1919 r.) Akademii Nauk, profesor i wykła­dowca Uniwersyteta w Kazaniu, w 1924 r. areszto­wany przez NKWD, represjonowany i zesłany do Kazachstanu, co zaś tyczy się innych członków rodzi­ny Charłampowiczów – poza archiwami w Grodnie i Sankt-Petersburgu, Kijowie, Kazaniu – informacji takiej brakuje w dostępnych powszechnie źródłach.

Nie stawiając przed sobą tak poważnego zadania, by zebrać i usystematyzować materiał o wszystkich Charłampowiczach, pragniemy przez niniejszą publi­kacją przywrócić imię autora – Stefana Charłampowicza temu unikatowemu fotograficznemu i etnogra­ficznemu dziedzictwu, które udało się nam odnaleźć, stanowiącemu z pewnością wartość naukową i histo­ryczną.

Obecnie, po upływie prawie 100 lat od czasu, kie­dy S. Charłampowicz wykonał te zdjęcia, znacznie trudniej byłoby chyba ustalić jego autorstwo, gdyby nie było jego brata – Pawła. W Państwowym Archi­wum Mińskiego obwodu zostały odnalezione mate­riały przez Natalię Sawczenko, mające bezpośredni związek z Pawłem Charłampowiczem. Jak wynika z dokumentów, Paweł Charłampowicz (absolwent Uniwersytetu Warszawskiego) od 20 grudnia 1921 r. pełnił funkcję dyrektora Białoruskiego Muzeum Pań­stwowego. Będąc również członkiem historyczno-archeologicznego i etnograficznego wydziału Instytutu Kultury Białoruskiej, właśnie Paweł zainicjował uzu­pełnienie muzealnych kolekcji obrazami, portretami, rysunkami i fotografiami z okresu poprzedzającego rewolucję w Rosji oraz czasu samej rewolucji. Jest możliwe, że część fotografii z prywatnych rodzin­nych zbiorów Charłampowiczów w ten sposób trafiło do muzealnych kolekcji.

Brat Pawła Charłampowicza – Stefan, również jak i wiele innych osób z ich rodziny, otrzymał wykształ­cenie w Litewskim Seminarium Duchownym, które ukończył w 1899 roku. W tym samym roku otrzymał pracę psalmisty w Świato-Trojeckiej cerkwi (słynne­go kościoła w Wołczynie, przerobionego na cerkiew po 1863 r. przez cara) prawosławnej parafii w Woł­czynie, obecnie rejonu Kamienieckiego Brzeskiego obwodu (fot. 1). Wiadomo również, że od 1901 do 1903 roku S. Charłampowicz był również nauczy­cielem w wołczyńskiej ceririewno-parafialnej szkole żeńskiej. Być może już w tym okresie, a może i nieco wcześniej, Stefan Charłampowicz zaczyna aktywnie fotografować. Jego zainteresowanie fotografią zbie­gło się w czasie ze zdecydowaną obniżką cen mate­riałów i sprzętu fotograficznego.

Obecnie reprodukcje fotografii S. Charłampowicza można spotkać w wielu historycznych oraz etnogra­ficznych encyklopediach i monografiach, wydanych na Białorusi w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci – niestety, bez nazwiska autora. Niewykluczone, że również magazyn „Pomniki historii i kultury Biało­rusi” Nr 4 (44) z 1980 r., w którym po raz pierwszy za czasów radzieckich, publikuje zdjęcie wykonane z negatywu, przechowywanego w zbiorach Państwo­wego Muzeum ZSRR (fot. 2). Warto zaznaczyć po­dejście naukowe autora artykułu – pracownika mu­zealnego, etnografa S. Borysa, który w późniejszym okresie odwiedził Wołczyn oraz zdążył ustalić autora fotografii i zindetyfikować wiele z osób znajdujących się na tym unikatowym zdjęciu.

Być może w tym, z pewnością bardzo ciekawym materiale, nasze poszukiwania trafiłyby do ślepego zaułka, gdyby nie pewna okoliczność. Mianowicie, dowiedzieliśmy się od znanego historyka-krajoznawcy z Pińska A. Ilina, że proboszczem prawosławnej parafii w Wołczynie był Eustachy Kiprijanowicz Pawłowicz, gdzie w tym czasie służył psalmista S. Charłampowicz. Podróż do Odessy, do Tamary Grigoijewny Wierzbickiej – potomkini Pawłowiczów, zaowocowała wieloma interesującymi materiałami. W pieczołowicie przechowywanym starym albumie fotograficznym odnaleźliśmy kilkadziesiąt zdjęć sprzed I Wojny Światowej, mających bezpośredni związek z Wołczynem, w tym część zdjęć wykona­nych przez S. Charłampowicza. Jeszcze jeden skarb – misternie wykonaną ręcznie, drewnianą szkatułkę z autografem „1911, 15.IV C.X.” (S. Ch.) T. Wierz­bicka przekazała w darze dla tworzonego muzeum hi­storii Wołczyna. Zachował się również u potomków Pawłowiczów wyciąg z księgi metrykalnej z orygi­nalnymi autografami „Psalmista Stiepan Charłampo­wicz” i nawet zdjęcie, na którym znajduje się boha­ter naszej opowieści w towarzystwie dwóch kobiet. Z kolei z Olgą Fotinicz Eugenii Wasilewny Char­łampowicz (z rodziny ojca) udało nam się nawiązać kontakt przez internet, gdzie w swoim dzienniku umieściła zdjęcie oraz wspomnienia swojego ojca Swiewołoda Fieodostjewa: „Na pocztówce jakiegoś prywatnego wydawnictwa jest przedstawiona chata we wsi Prochody obok Kamieńca, w której urodził się mój ojciec, a być może też jego dziadek. Podpisa­no pod CX” (fot. S. Ch. autora). Zdjęcie to wykonał z całą pewością Stefan Charłampowicz – swat mojej mamy. Na odwrotnej stronie pocztówki – pozdrowie­nia mojej mamy dla wujka Macieja.

Istnieją również orginalne zdjęcia chaty i młyna oraz przedstawicieli wsi Prochody…

W tamtym czasie fotografowanie kontynuowa­no w Rogaczach, gdzie mieszkali Charłampowicze. Z techniką fotografowania ojciec zapoznał się w roku 1912, prawdopodobnie od braci mojej matki. Z po­wyższych wspomnień wynika, że fotografowaniem u Charłampowiczów zajmował się nie tylko Ste­fan. Kto jeszcze? Naszym zdaniem był nim jeszcze Paweł – przyszły dyrektor Państwowego Muzeum Białoruskiego. Przemawiają za tym dwa tomy wyda­ne w Wilnie 1911-1912 roku „Materiały Etnograficz­ne Guberni Grodzieńskiej” pod redakcją etnografa i krajoznawcy E. Romanowa. Zbieraniem materiałów wśród chłopów powiatów (ujezdów); brzeskiego, kobryńskiego i grodzieńskiego w 1904-1905 roku, zaj­mowali się również: wychowanek Wileńskiego Semi­narium Duchownego P. Charłampowicz oraz niejaka nauczycielka Charłampowicz. Być może w zbieraniu materiału z aparatem fotograficznym pomagał Paw­łowi również Stefan. Istnieje dokładna zbieżność w czasie i przestrzeni powyższych wydarzeń zwią­zanych ze zbieraniem materiałów etnograficznych oraz z wykonywaniem zdjęć grupowych miejsco­wej ludności. Niejasne jest też kto, z czyich środków i dlaczego wydrukował serię pocztówek i zdjęć rosyj­skiego oddziału Światowego Związku Pocztowego. Nakład tego wydawnictwa jest, jak na tamte czasy, nakładem bardzo pokaźnym. Na zewnętrznej stronie każdej z pocztówek tego wydania umieszczony jest m.in. napis „Pod CX” (fot. autora). Właśnie w tym czasie mieszkał i pracował w Sankt-Petersburgu zna­ny nam naukowiec Konstanty (Konstatin) Charłam­powicz. Wydaje się nam prawdopodobnym, że wła­śnie Konstanty przyczynił się do wydania pocztówek tej serii, wyprodukowanych na podstawie zdjęć S. Charłampowicza. O tym jakie były dalsze losy jako twórcy i człowieka fotografa Stefana Charłampowicza, niewiele nam wiadomo. Czy warto komentować te fotografie i pocztówki, wykonane na podstawie oryginalnych zdjęć autora? Obrazy te przemawiają same za siebie. Naszym zdaniem są one bardzo wartościo­we. Potrafią cieszyć i zachwycać, powinny więc być punktem badań i analiz, powinniśmy je pokazywać przyszłym pokoleniom, aby utrwalić ich niezwykłość i wartość sprzed 100 lat.

Siergiej Basów – Brześć,

Halina Kaczanowska – Wołczyn

Tłumaczenie z jęz. ros.

Eugeniusz Lickiewicz – Prużana