A. Gruszewski (1877-1942) został wpisany do księgi „Uczeni Pińszczyzny” (Pińsk, Poleski Uniwersytet Państwowy, 2012) jako jeden z najbardziej płodnych badaczy Pińskiego Polesia, historii ziemi Turowskiej z X–XIII wieku oraz Księstwa Pińskiego z XIV–XVI wieku.
Był profesorem Uniwersytetu Kijowskiego, a w latach 20. XX wieku profesorem Kijowskiego Instytutu Oświaty Ludowej oraz pracownikiem Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Bez jego prac nie sposób wyobrazić sobie historiografii Wielkiego Księstwa Litewskiego i Pińskiego Polesia.
Jego wczesna twórczość była poświęcona Pińskiemu Polesiu, gdzie przez wieki zachowały się archaiczne tradycje życia społecznego, sięgające korzeniami epoki Rusi Kijowskiej. Charakterystyczną cechą metody naukowej Gruszewskiego było szczególne zainteresowanie zagadnieniami geografii historycznej i etnografii.
Prezentujemy dziś fragment pracy Gruszewskiego „Pińskie Polesie” (Kijów, 1901–1903), poświęcony prawosławnej szlachcie poleskiej (Пинское полесье: Ист. очерки. Киев, 1901. Ч.1. 80с. Киев., 1903. Ч.2. 398с.).
Pińska szlachta.
Nazwiska i rody szlacheckie.
Z ogólnej masy szlachty poszczególne rody wyróżniały się dzięki swojemu wpływowi na życie lokalne — poprzez bliskość z miejscowymi książętami lub dzięki przewadze ekonomicznej. Ponieważ w tamtym czasie przewaga ekonomiczna w postaci rozległych majątków ziemskich powstawała poprzez nadania, te czynniki szły ze sobą w parze. Stopień wpływu administracyjnego można prześledzić na podstawie aktów, natomiast stopień zamożności ekonomicznej — na podstawie porównań z rejestru poborowego z 1528 roku. Rejestr ten stosuje podstawowy podział: bojarzy, którzy wystawiali konie ze swoich majątków, oraz bojarzy, którzy „ludzi nie mają i służą sami”. Ten podział odpowiada wypracowanej przez życie różnicy w zamożności ekonomicznej.
Wśród pińskich rodów szlacheckich, które wyróżniały się swoim wpływem i bogactwem, jedno z pierwszych miejsc w pierwszej ćwierci XVI wieku zajmował ród Połozów. Księżna Maria nadała Iwanowi Połozowi majątek Terebieńsko wraz z daninami od rodziny Bielińskich oraz poddanego w Suszycku, a ponadto gospodarstwa rolne w Kościczach. Rok później dodała jeszcze trzech poddanych w Krywiczach. Te nadania zostały potwierdzone na prośbę Iwana Połoza przez króla Aleksandra. Iwan Połoz był wpływowym bojarzynem księżnej Marii i zachował swoje znaczenie również za panowania księcia Fiodora, będąc członkiem jego rady w latach 1502–1520.
Od księcia Fiodora Iwan Połoz otrzymał cztery i pół gospodarstwa w Duchnowiczach, Ryłowiczach i Suchoje, działkę pod budowę dworu w Pińsku oraz trzech poddanych we wsi Soszno — te nadania zostały potwierdzone przez króla Zygmunta. Ród bojarów Połozów pochodził z Kijowa i być może Iwan Połoz przybył na Polesie razem z księżną Marią. Jego brat, Sieńko Fiodorowicz, był namiestnikiem owruckim i klucznikiem kijowskim, a od króla Zygmunta otrzymał majątek w powiecie kijowskim. Sam Iwan Połoz posiadał majątki nad Prypecią — Łodzyn i Teremiec w okolicach Czarnobyla.
Z majątków Iwana Połoza w rejestrze poborowym z 1528 roku odnotowano 7 koni — z posiadłości pińskich, co wskazuje na ich względną rozległość. Przez pewien czas Iwan Połoz pełnił funkcję wojskiego pińskiego (1524–1530), a później, wraz z synem Lwem, otrzymał na dwa lata w dzierżawę Czarnobyl (1531). Lew Iwanowicz zmarł, pozostawiając syna Iwana oraz córki — Zofię i Awdotię. Początkowo opiekę nad dziećmi przejął starosta Piotr Kiszka-Mylski, przy czym połowa dochodów była przekazywana wdowie, która ponownie wyszła za mąż za Józefa Niemirycza i utrzymywała dwie córki, a druga połowa należała do syna Iwana.
Niedługo później wdowa i ojczym wyrazili chęć przejęcia pełnej opieki nad dziećmi zmarłego, co zostało zatwierdzone przez królową Bonę. Starsza córka Zofia około 1554 roku wyszła za mąż za Jana Wojciecha Godebskiego i za zgodą starosty Stanisława Falczewskiego przejęła opiekę nad młodszą siostrą, bratem i ojcowskimi majątkami. Po osiągnięciu pełnoletności siostra miała otrzymać równą część majątku od brata.
Sądząc po danych z akt ekspropriacyjnych i zapisach spadkowych, ród Połozów zachował niemal wszystkie majątki przodków — Bielin, Duchnowicze, Kościcze, Ryłowicze i Suchoje. Dwór w Suszycku został przekazany na rzecz cerkwi św. Jerzego, a majątek Terebieńsko i Krywicze przypadły Zofii, z domu Połoz, i jej mężowi Janowi Wojciechowi Godebskiemu. Wspomina się również ziemie w Hlinnej, Kosciczach i Porzeczu. Iwan Lwowicz Połoz był aktywnie obecny w pińskich aktach lokalnych w latach 60. XVI wieku.
Najstarszy znany nam akt dotyczący ziem należących do rodu Fursowiczów to nadanie przez księżną Marię Fursowi Iwanowiczowi majątku Krasiw i Opole, czterech dworzyszcz w Czerniewiczach, Parszewiczach i Hołożynie oraz po dwóch poddanych w Bezdżieży i Koszewiczach (1495). Furs Iwanowicz był bojarzynem rady księżnej Marii, a z jednego aktu z 1496 roku wynika, że pełnił funkcję namiestnika pińskiego. Za panowania księcia Fiodora również był uczestnikiem i świadkiem najważniejszych aktów, na przykład przy sporządzaniu darowizny na rzecz pińskiej cerkwi św. Dymitra w 1502 roku.
Furs Iwanowicz miał synów: Grzegorza, Atanazego, Benedykta i Siemiona.
Benedykt Fursowicz, sługa księcia Fiodora, otrzymał od niego cztery dworzyszcza we wsiach Czerniewicze, Posinicze i Koszewicze (1515), a dwa lata później, po poślubieniu Ogrenki Kaławurny, dworzanki księżnej Olenny (córki księżnej Marii), dostał z jej posagiem pięć dworzyszcz w Parszewiczach, Gonczarach, Nowosziczach i Lachowiczach (1517) z zastrzeżeniem dziedziczenia wyłącznie przez dzieci z tego małżeństwa. W jednym z dokumentów z 1513 roku Benedykt Fursowicz figuruje jako podczaszy, a później, za panowania królowej Bony, pełnił funkcję chorążego pińskiego. Według rejestru poborowego z 1528 roku ród Fursowiczów, czyli czterech braci oraz Wasilewa Fursowna, wystawiali łącznie osiem koni.
Córki Benedykta wyszły za mąż za: Makara Martynowicza, Iwana Danilewicza i Andrzeja Kmitę. Dziedzicami pińskich majątków Fursowiczów byli: Hurin Siemionowicz (do jego pełnoletności opiekowała się nim matka, wdowa Anna Martynowiczówna) oraz Iwan Atanazewicz. W ich rękach po pierwszym podziale spadkowym znajdowały się majątki Krasiw, Olszaewicze, Opole i Hołożyn, a mniejsze posiadłości należały do wdowy po Grzegorzu Fursie oraz Fiodora Fursy. Hurin Siemionowicz w latach 1561–1562 tymczasowo pełnił funkcję podstarosty pińskiego, a później, w 1570 roku, został pisarzem ziemskim pińskim. Iwan Atanazewicz natomiast był sędzią ziemskim.
Ród Griczinów
Nie mniej liczny był ród Griczinów. W 1528 roku sześciu przedstawicieli rodu wystawiło sześć koni.
Wśród wczesnych członków rodu byli: Prońko i Mateusz, bojarzy księżnej Marii. Cyryl i Mateusz stale zasiadali w radzie księcia Fiodora, a Swietochna, z domu Griczina, była służebnicą rodu Jarosławiczów.
Cyryl Griczin otrzymał od księcia Fiodora (1514) czterech poddanych we wsiach Motol, Prochod, Mierczycze i Krajnowicze; te ziemie później przeszły (przez małżeństwo) w ręce Michała Mokłoka.
Mateusz Griczin otrzymał od księżnej Marii jednego poddanego i dwa dworzyszcza w Porzeczu, a od księcia Fiodora czterech poddanych w Mołodowie, Prochodzie i Worocewiczach. Po ślubie zapisał swojej żonie Marinie (1524) trzecią część swojego majątku jako wiano w wysokości 300 kop groszy. Po śmierci ojca dzieci przekazały jej dwór w Mołodowie, a ona zapisała go swojemu synowi Wojnie Matejewiczowi (1539). Oprócz Mołodowa, Wojna posiadał także część majątków w Lubielu, Kupiatyczach, część rodowego majątku w Porzeczu oraz cztery dworzyszcza kupione od Wasyla Tura.
Swietochna Griczina była dwukrotnie zamężna: najpierw za Fiodorem Petraszewiczem, a potem za Fiodorem Szczepą. Jako służebnica księcia Fiodora i księżnej Olenny otrzymała od nich trzech poddanych w Kożyczach oraz cztery dworzyszcza we wsiach Worocewicze, Hlinna, Koszewicze i Krajnowicze. Gdy okazało się, że ziemie w Koszewiczach zostały zaorane przez miejscowych chłopów, w ramach rekompensaty otrzymała dwa wyspy w tej samej wsi.
Około 1507 roku doszło do konfliktu z chłopami ze wsi Doweczorowicze o bartnictwo. Spór został rozstrzygnięty na korzyść Swietochny przez namiestnika księcia Fiodora i księżnej Olenny – Achmata Pietrowicza.
Przeżywszy obu mężów i nie mając dzieci, Swietochna, za zgodą królowej Bony, przekazała swoje majątki swojemu bratu Gawryle Griczinowi. Początkowo rodzeństwo zarządzało nimi wspólnie, ale po śmierci Swietochny, jej majątki w Worocewiczach, Hlinnej, Kożyczach i Koszewiczach pozostały w rękach Gawryły i jego synów: Andrzeja, Jakuba, Fałka i Aleksandra.
Istniała również boczna linia rodu Griczinów — Iwanowicze, którzy posiadali ziemie w wsiach Bobrowicze, miejscowości Gać, Kupiatycze i Motkowicze. Spośród wszystkich linii rodu, najliczniejsze były linie Gawryłowiczów i Iwanowiczów, które najczęściej pojawiają się w lokalnych aktach pińskich.
Fiodor Piotrowicz Szczepa zajmował ważną pozycję jako wpływowy członek rady księcia Fiodora oraz stosunkowo zamożny właściciel ziemski: w powiecie pińskim wystawiał trzy konie, a w kleckim dwa.
W 1503 roku otrzymał od księcia Fiodora czterech służebników oraz dwóch daników we wsiach: Welesnica, Woroczewicze, Mierczycze, Iwanicze i Motol. Majątkami w powiecie kleckim władał na mocy nadania od księcia Iwana.
Pierwszy raz ożenił się z Mariną Anczuszkowicz. Po jej śmierci, w 1524 roku, królowa Bona zezwoliła ich synowi Iwanowi na odziedziczenie ojcowizny i dziadówizny po matce.
Sam Fiodor Szczepa ożenił się ponownie ze Swietochną z rodu Griczinów. Małżeństwo to było bezdzietne, a Swietochna, jak wspomniano wcześniej, przekazała swoje ziemie bratu Gawryle Griczinowi.
Majątki, które sam Fiodor Szczepa otrzymał w wyniku służby, przeszły na dzieci z pierwszego małżeństwa – córkę, która wyszła za Welianta Żylickiego, oraz syna Iwana, który dodatkowo odziedziczył majątek Anczuszkowiczów. Po śmierci Iwana Szczepy majątki te znajdowały się najpierw pod opieką i zarządem jego wdowy, przeciwko czemu bezskutecznie protestował kuzyn zmarłego – ziemianin Hrodziecki Fiodor Oleszicz. Następnie ziemie przeszły na syna Iwana – Mikołaja.
Ojcowizna rodu Anczuszkowiczów – nadanie za wielkiego księcia Witolda i Zygmunta – składała się z dworu Gogolewskiego oraz podwórza w Żabczycach, a do nich przynależały ziemie i poddani we wsiach: Domaszewicze, Mutkowicze, Nowy Dwór, Łasick, Wiesznia, Niańkowicze, Newla, Fiedory, Krzywe – łącznie około 19 dworzyszcz.
Tłum. red.
Powiązane artykuły:
