Jedną z charakterystycznych cech poleskiego krajobrazu były od wieków dwory szlacheckie. Szlachta zawsze była tutaj prawdziwym bastionem polskości, ośrodkiem kultywowania tradycji narodowych, obyczajów, kultury i prawa. Dwory w okresie zaboru rosyjskiego były oazami polskości, katolicyzmu i kultury europejskiej na Polesiu.

Każdy właściciel ziemski, a także szlachta bez ziemi (nazywano ją m.in. szlachtą zagrodową lub zaściankową), ale z przywilejami nadanymi przez króla lub Sejm – starali się wyróżnić swą siedzibą. Nie każdego jednak było stać na pałac. Budowano więc takie dwory, na jakie mogli sobie pozwolić, w większości skromne i z zewnątrz i wewnątrz. Powstawały dwory zarówno drewniane, jak i murowane. W tym artykule skupię się nad mniej znanym budownictwem drewnianym.

Dwór – historia

W XV i XVI stuleciu termin „dwór” oznaczał zazwyczaj cały zespół zabudowań, zwykle otoczonych wspólnym ogrodzeniem. W kompleksie mieściły się często m.in. obiekty mieszkalne, stodoły i spichlerze, stajnie itd.

W drugiej połowie XVI wieku dworem zaczęto nazywać wyodrębniony budynek zajmowany przez właściciela majątku.  Taki dom był wprawdzie najbardziej reprezentacyjną częścią zespołu budynków, ale formy architektoniczne pozostawały skromne. Dwór był zazwyczaj budynkiem parterowym, wzniesionym z drewna na kamiennej podmurówce. Rzadziej wznoszono dwory murowane. Preferowanym przez budowniczych surowcem było trwałe drewno modrzewiowe. Wielkość poszczególnych dworów znacznie się różniła, zależnie od potrzeb, zamożności właściciela i okresu.

Pozbawienie Polski niepodległości spowodowało, że pod koniec XIX wieku poszukiwano – również w architekturze – narodowych, polskich cech i symboli. Na przełomie XIX i XX wieku, architekci polscy wykreowali „styl dworkowy”, traktując go jako symbol narodowej kultury pielęgnujący tradycje szlacheckie i niepodległościowe, skierowany przeciwko wpływom zaborców.

Styl dworkowy wywodził się z poszukiwań polskiego stylu narodowego, zwanego też krajowym lub swojskim i został w pełni zaakceptowany nie tylko jako styl dworów wiejskich, ale również willi miejskich. Ten styl budowania kontynuowano po I wojnie światowej, występował on aż do 1939 roku.

Cechy charakterystyczne „dworu polskiego” na Polesiu

Typowy „polski dworek” leżał na wzniesieniu, zawsze otoczony parkiem. Do dworu zazwyczaj prowadziła aleja, a przed nim znajdował się niewielki  okrągły trawnik lub gazon, który tworzył dziedziniec honorowy. Dom  zbudowany był najczęściej z modrzewiowych bali „na zrąb” (Rys. 1). Starano się aby był zorientowany „na godzinę jedenastą”, by słońce oświetlało wszystkie cztery ściany dworu.

 

Jest to sposób budowania kiedyś bardzo powszechny. Polega on na układaniu belek tworzących ściany, poziomo, jedna na drugiej. Cechą charakterystyczną takiego budownictwa są ostatki, czyli końce belek wystające ze ścian oraz widoczna izolacja utykana w szczelinach między belkami, przy oknach i drzwiach (może to być słoma, glina albo mech). Poziome belki łączy się pomiędzy sobą dębowymi kołkami (tzw. tyble), co ma zapobiegać ich przesuwaniu się.

Sam budynek  był  drewniany, osiowy, założony na planie wydłużonego prostokąta, parterowy na  niewysokiej podmurówce, chociaż często środkowa część była podwyższona o jedną kondygnację.  Wejście stanowił ganek o dwuspadowym dachu, który podtrzymywały  cztery, rzadziej sześć, drewniane lub murowane słupy  bądź kolumny wspierające trójkątny szczyt. Od strony ogrodu budowano tarasy z balustradą lub ganek kolumnowy z tarasem w dolnej kondygnacji i balkonem w górnej.

Na tle drewnianych ścian budynku jasnymi plamami występowały białe kolumny  oraz  na biało lakierowane obramienia okien i drzwi. Często cały budynek tynkowano w kolorze białym. Okna zazwyczaj projektowano sześciodzielne (podzielone na sześć kwater), rzadziej ośmiodzielne.

Dwór miał zwykle czterospadowy łamany dach kryty gontem lub oczeretem (roślina bagienna),  rzadziej dachówką lub blachą. Kominy na dachu rozmieszczano symetrycznie.

Wnętrze większości dworów było skromne. Można tam było dostrzec sporo grafik i rycin w skromnych ramach. Bardzo rzadko się zdarzało, żeby właściciel dworu miał wszystkie meble w jednym stylu. Charakterystyczne dla dworów było nagromadzenie sprzętów z różnych epok, w sposób naturalny przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Pomieszczenia miały belkowane stropy lub sufity, w części gospodarczej sklepienia.

Przykładami tradycyjnego budownictwa drewnianego mogą posłużyć następujące dwory.

Dwór  w Atteczyznie. Widok od strony ogrodu przed 1939 r. Duży salon przylegał do ogrodu zimowego, zajmującego całą szerokość domu i oświetlonego ogromnymi, półkoliście zamkniętymi oknami.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 11

Dwór  w Atteczyznie. Widok od strony podjazdu, stan przed 1939 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 11

Dwór w Starym Bereżnie. Widok od frontu dworu, 1936 r.

Parterowy drewniany dwór klasycystyczny na podmurówce. Od strony podjazdu środkowa część  podwyższona o jedną kondygnację. Trójkątny szczyt podtrzymują cztery murowane kolumny. Całość była przykryta dachem gontowym, elewacje tynkowane na kolor biały.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 15

Dwór  w Ostromieczu. Widok od frontu przed 1914 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 101

Dwór w Socha. Widok od strony zajazdu przed 1937 r.  Ganek o dwóch szeroko rozstawionych parach kolumn murowanych i otynkowanych, wspierających trójkątny szczyt.

Źródło: www.radzima.org z dnia 01.01.2018

Dwór w Socha. Widok na portyk wejściowy przed 1937 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 141

Dwór w Szczytnikach. Widok od frontu przed 1895 r. W części środkowej portyk podwyższony o jedną kondygnację, przecięty w połowie  wysokości balkonem. Po każdej stronie dwór miał okna podwójne i po dwa pojedyńcze prostokątne. Ściany szalowane (obite) były poziomo deskami.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 144

Wyjątkowo interesującym przykładem jest dwór w Nowoszycach – siedziba rodziny Ordów, od frontu poprzedzony przez dwa symetrycznie  rozmieszczone ganki. Każdy z nich posiadał po dwie pary murowanych z cegły kolumn, które podtrzymywały belkowanie pokryte tryglifami i trójkątny tympanon (szczyt). Jeden służył jako wejście do pokoi reprezentacyjnych, a drugi – do pokoi mieszkalnych. Od strony ogrodu znajdowała się obszerna weranda o czterech szeroko rozstawionych kolumnach.

Dwór Ordów w Nowoszyczach. Widok przed 1935 r.

Źródło: www.geneologia.okiem.pl  z dnia 28.12.2017

 Dwór w  Zapolu należący do rodziny Platterów, zbudowany w stylu „dworkowym”posiada rzadko spotykany stromy czterospadowy dach łamany kryty blachą, a nie  gontem. Zbudowany z bali sosnowej, na zewnątrz pozostawiony w stanie surowym. Od strony podjazdu  na osi znajdował się ganek z dwiema parami murowanych i otynkowanych kolumn, podtrzymujących trójkątny szczyt. Od strony parku istniał niemal identyczny portyk, jak od strony podjazdu. Do głównego korpusu przylegały od tyłu dwa alkierze, nadając mu kształt podkowy. Pomiędzy górną a dolną połacią dachu  widniały półokrągłe okienka doświetlające strych. Murowane kominy symetrycznie rozmieszczone na dachu.

 

Dwór w  Zapolu. Widok od frontu przed 1938 r.

 

Dwór w  Zapolu. Widok od strony ogrodu przed 1938 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 109

 

Dwór w Zapolu. Stan obecny.

Źródło: www.radzima.org z dnia 30.01.2018 Foto: Уладзімер Ткачэнка

Okazały  dwór klasycystyczny, jeden z największych na Polesiu,  zbudowano w miejscowości Wieleśnicy. Parterowy budynek drewniany na planie wydłużonego prostokąta, nakryty niewysokim czterospadowym dachem gontowym. Na osi głównej po obu stronach budynku umieszczono portyki wsparte na  sześciu murowanych kolumnach i zwieńczone trójkątnymi szczytami. Tylny portyk miał głębokość znacznie większą i posiadał dodatkowe dwie kolumny. Elewacja frontowa posiadała duże prostokątne okna  ośmiokwatrowe, elewacja tylna oprócz okien prostokątnych miała też trójdzielne, a na obu końcach porte-fenetry (tzn.wysokie okna sięgające od podłogi do sufitu), wiodące bezpośrednio do ogrodu. Elewacje tynkowane w kolorze białym.

Dwór w  Wieleśnicy. Widok od strony podjazdu przed 1938 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 148

Dwór w  Wieleśnicy. Widok od strony ogrodu przed 1938 r.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 148

Dwór w Orłowiczach. Widok przed 1939 r. Był to drewniany dwór  z mansardowym dachem i gankiem we frontowej fasadzie. Z boku przylegała otwarta weranda przykryta dachem, do której prowadziły drewniane schody z balustradą.

Źródło: www.radzima.org z dnia 01.01.2017

 

Miasteczko Kożangródek leżące w sercu Polesia nad rzeczką Cną posiadało okazały częściowo piętrowy dwór drewniany należący do rodziny Szczyttów-Niemirowiczów, który spłonął około połowy XIX wieku.
Aż do wybuchu II wojny światowej zachowała się brama wjazdowa pierwotnego dworu w stylu barokowym, którą uznaje się za niezwykle interesujący przykład architektury drewnianej powstałej pod wpływem modeli murowanych. „Okazała nadbudowa środkowej części bramy wspiera się na dwóch potężnych filarach, złożonych z czterech pionowo ustawionych belek, obitych dookoła poziomo deskami z nałożonymi na nie parami pilastrów. Nadbudowę stanowi rodzaj szerokiego fryzu z tryglifami i gzymsem. Całość zamyka półkolista klamra zwieńczona wazonem. W polu klamry umieszczono owalną tarczę z herbem fundatorów. Po bokach bramy stały mniejsze słupy, na których zawieszono furty dla pieszych. Zarówno słupy skrajne jak i środkowe wieńczyły wysokie obeliski.”

Później wybudowano kolejny nowy dwór drewniany parterowy ze środkową  częścią piętrową na podmurówce i portykiem o czterech murowanych kolumnach. Całość budynku kryta  gontowym dachem i miała charakter typowego dworu polskiego z XIX wieku.

Drewniana brama wjazdowa do rezydencji Szczyttów w Kożangródku. Zdjęcie z lat 30. XX w.

Źródło: Aftanazy R., Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1997, s. 67

Upadek dworów

Po wkroczeniu na Polesie Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku  dwory zostały skazane na zagładę. Ich właściciele w dużej części zginęli z rąk oprawców stalinowskich  lub na syberyjskim zesłaniu.

W czasie II wojny światowej duża liczba opuszczonych dworów uległa zniszczeniu. W ocalałych dworach po wojnie urządzono szkoły, obozy pionierskie, biura kołchozowe, magazyny. W wyniku nieodpowiedniego wykorzystania dwory przeważnie pozostawiano bez żadnej opieki, więc dawne gniazda szlacheckie zaczęły popadać w ruinę.

W różnych okolicznościach historycznych prawie wszystkie drewniane dwory szlacheckie na Polesiu zostały rozebrane lub zniszczone. Rzadkie są przypadki budynków, które odbudowano i w w których prowadzono prace restauracyjne.

 

Mgr inż. arch. Maria Arno