Położona na pograniczu pomiędzy Polesiem a Podlasiem, Puszcza Białowieska obecnie jest jedną z najbardziej znanych na świecie „wizytówek” i Białorusi, i Polski. Owiana legendami łowów królewskich i carskich polowań, związano z nią wiele ważnych wydażeń historycznych, poświęcono jej wiele utworów artystycznych i literackich, badań i prac naukowych, szczególnie w ostatnie dziesięciolecia stała się także ważnym ośrodkiem turystycznym, corocznie odwiedzanym przez tłumy turystów.
Carski las
Wystarczyło mnie jednego roku pracy w Puszczy Białowieskiej, by jej zrozumieć, poznać jej historię i współczesność. Po ukończeniu studiów na wydziale biologii Białoruskiego uniwersytetu państwowego mnie razem z żoną skierowano do pracy do oddziału naukowego puszczy, jak potocznie wówczas żartowano: „żubrom ogony nakręcać”. Ale z tą pracą naukową bywało różnie, gdyż wówczas, w 1968 roku na pierwszym miejscu były „carskie” polowania. I kiedy zaczynała się rzeź żubrów, jeleni, dzików, było nie do nauki wcale. Drogi i teren obstawiano patrolami straży granicznej, ogłaszano kwarantannę i wejście do Puszczy było dla wszystkich wzbronione.
Jednak swój ślad w moim życiu Puszcza pozostawiła. Tam urodził się syn. I pierwsze doświadczenia obcowania z naturą odbywały się u niego pod szum wiatru w konarach wiekowych sosen puszczanskich. Zostawimy jego spać w wózku, a sami zbieramy borówki. Pewnego razu usłyszeliśmy przerażony głos jakiejś turystki. Podchodzimy więc i pytamy, co się stało? A ona: „Odnalazłam dziecko w wózku, a jego przecież mogą zjeść wilki!” Uspokoiliśmy ją, że to jest nasze dziecko i nic mu tutaj nie grozi. Teraz to dziecko jest stałym męszczyzną, który lubi las i nie boi się wilków.
Największy szacunek i zamiłowanie do Puszczy mam ze względu na jej historię, szczególnie przez jej nieco niedocenioną pomoc w zwycięstwie w bitwie pod Grunwaldem. Dobrze się stało, że obecnie ma ona całkowicie pokojowe przeznaczenie: bawić ludzi, wspierać edukację ekologiczną, badania naukowe, jednak w średniowieczu natura odegrała bardzo ważną rolę w zabezpieczeniu żywnościowym, a najbardziej w okresach sytuacji nadzwyczajnych. W zimię 1409-1410 rr. król Jagiełło razem z wielkim księciem WKŁ Witoldem ze swoim wojskiem dokonywali gromadzenia zapasów mięsa w Puszczy, szykując się do decydującej walki z Krzyżakami. (Jak podaje wikipedia, pierwszą pisaną wzmianką o Puszczy Białowieskiej jest właśnie opis polowania Władysława Jagiełły z 1409 roku). Wygląda na to, że wówczas zima była lekką, dlatego że mięso pozyskanej zwierzyny składano w beczki i następnie przez Narew transportowano do Płocka nad Wisłą, gdzie rozlokowana była baza zaopatrzenia żywnościowego połączonych sił Polaków, Litwinów i Tatarów.
Historia Puszczy sięga bardzo odległych czasów, zgodnie z oceną naukowców – środku epoki mezolitu, a to 7-6 tys. lat p.n.e. Odkryte nad brzegami Jasiołdy i Narwi stanowiska archeologiczne i odnalezione na nich relikty świadczą o tym, że przez te rzeki niegdyś leżał jeden ze szlaków handlowych „od Waregów do Greków”. W miejscu obecnych bagien Dzikie, Dziki Nikor, Hłuboniec były jeziora i przeprawa z Jasiołdy do Narwi nie sprawiała większych trudności. Naturalną rzeczą jest, że miejsce działu wodnego odwiedzane było przez różne plemiona: Jaćwingów, Rusinów, Mazowszan, Bałtów, Prusów, Wołynian i puszcza była miejscem spotkań daleko nie zawsze pokojowych.
Natomiast miejscem łowów królewskich Puszcza Białowieska stała się na początku XV wieku, za czasów polskiego króla Władysława Jagiełły, który tam często polował i już wówczas istniał w puszczy królewski dwór myśliwski. Król Zygmunt Stary wybudował w puszczy nowy dwór myśliwski, a w roku 1538 wydał specjalne prawo dotyczące organizacji polowań królewskich i zabraniające wszelkich innych łowów w Puszczy Białowieskiej. Wchodząc do puszczy nie wolno było mieć ze sobą psa ani broni, a za zabicie grubej zwierzyny groziła kara śmierci.
Od tamtego czasu w ciągu wieków zmieniło się wiele gospodarzy Puszczy. Książąt litewskich i królów polskich zmienili rosyjscy carowie, których z kolei zastąpili komunistyczni wodzowie, ale po stronie białoruskiej status Puszczy (podzielonej na dwie części pomiędzy Polską a ZSRR w 1944 roku) jako chronionego terenu łowieckiego dla sanownych osób przetrwał praktycznie do naszych dni. Ale także do dziś, mimo spustoszenia, którego doznała Puszcza w czasie wojen światowych XX wieku, wciąż pozostaje ona jednym z największych zwartych kompleksów leśnych w Europie, gdzie zachowały się ostatnie fragmenty lasów o charakterze pierwotnym, zadziwiająca swą niezwykle bogatą bioróżnorodnością. I także do dziś przetrwały nazwy osad i wsi, tajemniczych uroczysk i ostępów puszczańskich, co pamiętają niektóre nawet wojowniczych Jaćwingów i czasy pogańskie: Jatwiesk, Jasień, Ososzniki, Głęboki Kąt, Popielewo, Jaźwa, Świńska Wola, Moliczyszcze, Świetliszcze, Osowy hrud, Jaźwiny i in.
A. Dubrowski
Foto: https://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu
Deptak turystyczny
Pod kątem naukowym Puszcza Białowieska jest zbadana chyba najbardziej wszechstronnie i dokładnie w porównaniu do innych tego typu rezerwatów przyrodniczych. Wydano wiele popularnych książek naukowych, w tym ostatnio np. „Białowieska Puszcza na przełomie trzeciego tysiąclecia”, zrealizowano wspólny z Polską projekt „Kulturowe dziedzictwo regionu Puszczy Białowieskiej”, wybudowano piękne Muzeum historii i natury, a w 1992 roku Narodowy Park „Puszcza Białowieska” włączono na Listę Światowego Dziedzictwa UNESKO. W 1993 r. park otrzymał międzynarodowy status Rezerwatu Biosfery.
To właśnie po rozpadzie ZSRR, który przypieczętowano pod koniec 1991 roku na terenie Puszczy, na dawnej t.zw. „Daczy Chruszczowskiej” w Wiskulach i ogłoszeniem niepodległości Republiki Białoruś, rozpoczął się nowy okres historii Puszczy Białowieskiej, t.zn. jej części białoruskiej. 16 września 1991 roku Uchwałą Rady Ministrów Białorusi na terenie Puszczy został utworzony pierwszy w kraju Park Narodowy „Puszcza Białowieska” z centrum administracyjnym w Kamieniukach. W celu zapewnienia lepszej ochrony oraz racjonalnego zagospodarowania teren parku narodowego podzielono na cztery strefy:
– strefa ścisłej ochrony, obejmująca 38,8% teritorium parku;
– strefa regulowanego wykorzystania (25,3%);
– strefa rekreacyjna (5,3%);
– strefa gospodarcza (30,6%).
Ponadto, po włączeniu do Parku Narodowego nowych terytoriów na początku lat 2000-ch, utworzono dookoła Puszczy t.zw. strefe buforową. Łączna powierzchnia Parku Narodowego „Puszcza Białowieska” obecnie zajmuje nieco ponad 150 tys. ha, rozciągając się z północy na południe na odległość na 65 km oraz ze wschodu na zachód – od 20 do 52 km w rejonach Kamienieckim i Prużańskim obwodu Brzeskiego, i rejonie Swisłockim obwodu Grodzieńskiego. Park Narodowy podlega Zarządowi Spraw Administracji Prezydenta RB.
Jak wynika już z podziału na różne strefy Puszczy Białowieskiej, od początku utworzenia na jej terenach Parku Narodowego, pomimo celów ochronnych i naukowych, zakładano także kompleksowe zarądzanie oraz wykorzystanie zasobów naturalnych Puszczy, m.in. prowadzenie gospodarki leśnej i łowieckiej, rozwój turystyki i rekreacji.
Od wieków objęta ochroną, niedostępna i tajemnicza Puszcza Białowieska od zawsze także jak magnes przyciągała do siebie ciekawość ludzi, więc włądzę białoruskie zdecydowały w pełni wykorzystać jej potencjał turystyczny, mając na celu pomimo względów ekonomicznych także budowanie lepszego wizerunku kraju. Warto zaznaczyć, że i w czasach Związku Radzieckiego Puszcza była odwiedzana przez turystów, lecz jej zwiedzanie było ograniczone okolicami centrum administracyjnego w Kamieniukach, zwiedzaniem muzeum i woljerów ze zwierzętami. I dopiero od czasu utworzenia Parku Narodowego w tyrystyce puszczańskiej odbyła się prawdziwa rewolucja – przed turystami otworzono puszczańskie lasy!
Na początku lat 2000-ch przeprowadzono remont i modernizacje istniejącej od czasów ZSRR infrastruktury turystycznej: hoteli, restauracji, domków dla gości, a także wybudowano wiele nowych objektów, m.in. Rezydencję Dziadka Mroza w 2003 r., Muzeum Bytu Ludowego w 2014 r., dookoła Puszczy, od Kamieniuk do Swisłoczy dla turystów zmotoryzowanych zbudowano nową drogę (P-98) – obwodnicę puszczańską łączną długością ok. 100 km, otwarto przejście graniczne dla pieszych i rowerzystów z Polską Białowieża-Pererow, w skład Parku Narodowego włączono nowe okoliczne tereny.
Obecnie skierowana do odwiedzających Puszcze Białowieską gości oferta usług turystycznych wygląda bardzo imponująco i uwzgędnia różne zapotrzebowania i zainteresowania oraz długość przebywania i zasobność portfelu. Dla zwolenników aktywnego wypoczynku przygotowano liczne ścieżki turystyczne: dla pieszych – „Dokudowo”, „Północna ścieżka”, „Jeziorny pierścień”, dla rowerzystów – „Carska polana”, „Leśne tajemnicy”, „Zwierzeńca ścieżka”, „Wielka podróż”, „Kamieniuki-Biały Lasek”, „Wójtów most”, dla zmotoryzowanych – „Pogańska Dąbrowa”, „Zielony korytarz”, „Zapowietna Dąbrowa”, „Śladami Napoleona”, „Foto-safari”, wycieczki autokarowe – „Muzeum przyrody”, „Rezydencja Dziadka Mroza”, „Muzeum archeologiczne”, „Woliery”, „Wyganowskie” oraz wycieżkę powitalna, podczas której z miejsca pasażera przez okno autobusu obserwować można widok ścisłego rezerwatu Puszczy. Jak by ktoś nie miał ze sobą niezbędnego wyposażenia turystycznego – otwarte są trzy wypożyczalnie sprzętu. Do usług gości także kort tenisowy, sauny i łaźnie. Dla rozrywkowiczów dla zorganizowania pikników jest placówka turystyczna nad jeziorem Planta, miejsce na grila na Carskiej Polanie, dom wędkarza na jeziorze Ławy. A jak by ktoś chciał spędzić w Puszcze Białowieskiej dłuższy czas – do usług hotele: trzygwiazdkowy kompleks hotelowy „Kamieniuki” (69 lokali) oraz hotel Nr.2 (53 lokali), swoje usługi w tym zakresie ofiarują nie liczne, jak na razie, gospodarstwa agroturystyczne; dla zorganizowania konferencji, spotkań biznesowych są 5 sal konferencyjnych (od 146 do 15 miejsc), restauracja (250 miejsc) oraz 6 kawiarni (ogółem na 315 miejsc). A jak by komuś z gości zabrakło kolorów i wrażeń – poprawić humor i zaspokoić swoje pragnienia można przy czynnej legalnie bimbrowni! Nie zapomniano w Parku Narodowym i o amatorach relaksu nad wodą przy medytacji spławika, a nawet – o myśliwych. Jak się okazuje bowiem, zapolować w Puszczy na zwierzynę łowną teorytycznie może każdy chętny (także obcokrajowiec) posiadający uprawnienia myśliwskie, niezbędne wyposażenie, broń i amunicję – oczywiście że po opłacie stosownych usług, i przy tym nie koniecznie być królem, by upolować żubra, – wystarczy bardzo (ale bardzo!) zasobny portfel. Cennik tych (także innych usług) jest w otwartym dostępie na oficjalnej stronie internetowej Parku Narodowego Białowieska Puszcza pod adresem: https://npbp.by/about/hunting.php.
Popularność Puszczy Białowieskiej, jej sława jako unikatowego w skali Europy i bogatego w rzadkie gatunki flory i fauny lasu reliktowego, zakrojona na szeroką skalę reklama Puszczy jako centrum turystycznego oraz dogodne położenie (odległość centrum administracyjnego parku w Kamieniukach do Brześcia stanowi ok. 60 km) sprawiły, że w ostatnie czasy Puszcza Białowieska jest tłumnie odwiedzana przez turystów, nie tylko krajowych, lecz także szczególnie z Rosji, a poprzednio również z Polski. Na przykład, tylko w ciągu 2013 roku Puszczę odwiedziło ok. pół-miliona turystów. I być może nie jeden z gości w tym tłumie, szukający w Puszczy odosobnienia, relaksu i wypoczynku na łonie dziewiczej natury, lub obserwujący przez okno samochodu na obwodnicy puszczańskiej chudorlawe młode sosniaki jej strefy buforowej zadawał sobie pytanie: „Czy to jeszcze ta Puszcza?” Być może, taki napływ turystów i nadmierna koncentracja objektów infrastruktury turystycznej w środku Puszczy niepokoją także naukowców oraz pracowników administracji parku i miejmy nadzieję, że w przyszłości zostaną wdrożone odpowiednie regulację, które pozwolą przynajmniej zminimalizować skutki pressingu turystycznego dla przyrody Puszczy Białowieskiej.
Opr. red.
Powiązane artykuły:
