Rozwój architektury sakralnej z lat 20-30. XX wieku cieszył się dużym zainteresowaniem ze strony architektów polskich. Wzniesienie kościołów na Polesiu w okresie międzywojennym jest logiczną konsekwencją przyłączenia regionu do odrodzonego państwa polskiego – kościoły stały się symbolem polskości tych ziem. W okresie międzywojennym w małych miejscowościach i wsiach na Polesiu zostały zbudowane około 16  drewnianych kościołów rzymskokatolickich.

Na Polesiu przeważały świątynie drewniane. Świątynie murowane wznoszono w dużych miastach, pańskich rezydencjach i kompleksach klasztornych. Wśród drewnianych świątyń dominowały cerkwie. Kościołów było na Polesiu znacznie mniej. Budowano je ze względu na przybywającą ludność polską,  złożoną z kolejarzy, urzędników oraz policjantów wraz z rodzinami.

Świątynie wznoszone w latach 20-30. XX wieku, są przykładami narodowo-romantycznego nurtu budownictwa sakralnego dwudziestolecia międzywojennego, odwołującego się do archaicznych i malowniczych form drewnianej architektury ludowej. Na terenie Polesia powstały m.in. kościoły w  miejscowościach: Małorycie (1923), Bogdziuki (1936), Drohiczynie Poleskim (1927), Linowie (1934), Słobódce pod Prużaną (1936-1939), Lemieszewiczach (1935).

Cechy budownictwa sakralnego  dwudziestolecia międzywojennego

Kościoły rzymskokatolickie budowano według najprostszych i tradycyjnych wzorów. Świątynie wznoszone na planie prostokąta w konstrukcji zrębowej na podmurówce kamiennej. Wnętrze zazwyczaj salowe, przekryte płaskim dachem. Rzadziej występują przykłady, gdzie nawa podzielona była słupami na trzy części.  Bryła kościoła składała się z dwóch części: nawy (korpusu głównego) oraz mniejszego i węższego prezbiterium. Powstawały kościoły, w których wydzielono w bryle po bokach prostokątne zakrystie lub kaplice.

Różnorodnie kształtowano elewacje frontowe. Były to elewacje jedno- lub trójosiowe. Czasami dostawiano do nich ganki kolumnowe wsparte na dwóch słupach z mieczami, czasami jedną lub dwie wieże. Szczyt fasady szalowano w jodełkę, często z niewielkim prostokątnym oknem na osi. Wnętrze było wyposażone i zdobione skromnie.

Stosowano wysoki dach dwuspadowy  lub naczółkowy  kryty gontem, rzadziej blachą. Nad fasadą lub nad prezbiterium umieszczano smukłą wieżyczkę na planie kwadratu lub ośmioboku na sygnatury, zwieńczoną ostrosłupowym hełmem.  Umieszczenie wieżyczek lub dostawienie wież bocznych było nawiązaniem do wzorów gotyckiej architektury drewnianej, podkreślającej dawność tradycji łacińskiej. Wyniosła wieżyczka stawała się dominantą w skali miejscowości. Ożywienie bryły często przejawiało się w dostawieniu podcieni do elewacji bocznych, którymi poprzedzano fasadę.

Kościół parafialny pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie w Małorycie

Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom I,  MCK w Krakowie, Kraków 2013.

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Bogdziukach

Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom II,  MCK w Krakowie, Kraków 2013.

Wyróżniającym elementem tego kościoła jest nadbudowana nad gankiem wystawka z okapem i niewielkim półkolistym okienkiem.  Dachy nad korpusem i wystawką ganku naczółkowe, kryte gontem.

Kościół parafialny pw. Najśw. Marii Panny Królowej Polski w Drohiczynie Poleskim

 

Projekt kościoła opracował inżynier cywilny Wiktor Sołomowicz, architekt rejonowy piński. Wnętrze wzbogacone o symetrycznie dostawione po bokach prostokątne aneksy zakrystii i kaplicy, zamkniętej trójbocznie. Prezbiterium  wydzielono z korpusu. Chór muzyczny wsparty na czterech  słupach. Cały korpus przekryto wysokim dachem naczółkowym, szerokie okapy spoczywają na rzeźbiarsko opracowanych belkach. Nad prezbiterium znajdowała się ośmioboczna wieżyczka, zwieńczona baniastym hełmem z latarnią i metalowym krzyżem. Drewniany kościół pomalowano z zewnątrz na ciemny kolor, na tle którego odcinały się obramienia okien o jasnej barwie.

Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom II,  MCK w Krakowie, Kraków 2013.

Źródło: www.radzima.org Foto К. Шастоўскі z dnia 07/2004

Kościół filialny pw. Podwyższenia Krzyża Św. w Linowie (Orańczycach)

Cechą charakterystyczną tego kościoła było półkoliste zamknięcie okien w korpusie, w profilowanych obramieniach. Dachy kryte gontem: nad korpusem wysoki dwuspadowy dach przyczółkowy, od frontu dach tworzy ganek wsparty na czterech słupach, nad prezbiterium dach pięciopołaciowy. Na kalenicy od frontu wieżyczka z latarnią zwieńczona baniastą kopułką.

 

Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom II,  MCK w Krakowie, Kraków 2013

Kościół garnizonowy pw. ŚŚ. Piotra i Pawła w Słobódce pod Prużaną

Drewniany kościół był dłuższy niż wcześniej omawiane przykłady, sześcioprzęsłowy. Fasada trójosiowa. Fasada w partii szczytu szalowana w szachownicę. Korpus przekryto dachem dwuspadowym, a  prezbiterium dachem pięciopołaciowym. Nad korpusem na kalenicy wieżyczka oktogonalna ze smukłym ostrosłupowym hełmem. Ożywienie bryły przejawiło się w dodaniu podcieni, które dostawiono do elewacji bocznych korpusu i którymi poprzedzono fasadę.

Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom II,  MCK w Krakowie, Kraków 2013

Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej w Lemieszewiczach

Architekt projektu najprawdopodobniej Teodor Bursze, podobny jego projekt  kościoła ewangelicko-augsburskiego w Kostopolu (woj. wołyńskie).

Źródło: www.polona.pl z dnia 25.01.2018

Korpus nawowy ujęty po bokach prostokątnymi zakrystiami.  Przy lewym narożu elewacji frontowej dostawiona wysoka wieża na planie kwadratu, przekryta ostrosłupowym załamanym hełmem, ujętym w narożach parami niewielkich wieżyczek. Okna w elewacjach zbliżone do ostrołukowych. Dach nad korpusem obejmujący także zakrystię – dwuspadowy, kryty blachą. Nad prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona strzelistym hełmem.

 Źródło: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Brzeskolitewskiego, Tom III,  MCK w Krakowie, Kraków 2013

 

Wnioski

Architektura rzymsko-katolickich kościołów Polesia okresu międzywojennego stała się jednym z najważniejszych symboli obecności w rejonie władz polskich. Miało ono za cel podkreślenie integralności Polski, pokazania ciągłości rozwoju kulturowego, jego oryginalności, możliwości do transformacji i modernizacji. Były one ostoją  polskości, ośrodkiem kultywowania tradycji narodowych i obyczajów.

Niestety, w ciągu minionych 80-90 lat istotnie zmienił się krajobraz architektoniczny miast i wsi Polesia. W różnych okolicznościach historycznych wszystkie drewniane kościoły zostały rozebrane lub zniszczone.  Nawet kościół w Drohiczynie Poleskim, omurowany i obłożony sidingiem,  pełni obecnie funkcję usługowo-rozrywkową.

 

P.S. Zabytkowa drewniana architektura sakralna Polesia posłużyła inspiracją dla architekta chińskiego pochodzenia Tszwai So, który zaprojektował i zbudował w Londynie pierwszą białoruską świątynię greckokatolicką. Kościół  pw. Cyryla  Turowskiego  i Wszystkich Świętych został konsekrowany 17 grudnia 2017 r.  Budynek  zdobył nagrodę sympatii publiczności w konkursie New London Architecture w stolicy Wielkiej Brytanii oraz znalazł się  na liście 50 najlepszych budynków w Londynie zbudowanych w 2016 roku.

Źródło: https://katolik.life/bel/news/tserkov/item/3457-belaruski-khram-u-londane-dzelnichae-mizhnarodnym-konkurse-budynak-godu.html z dnia 26.01.2018

Źródło:  http://belsat.eu/pl/news/chinski-architekt-przyjal-chrzest-bialorusini-zbudowali-w-londynie-drewniana-cerkiew/ z dnia 26.01.2018

Mgr inż. arch. Maria Arno