Dwudziestolecie międzywojenne – to dla życia kulturalnego, w tym teatralnego, czas intensywnego rozwoju. Dotyczyło to nie tylko stolicy i dużych miast II Rzeczypospolitej, ale i prowincji. Na kresach wschodnich w latach 20-30-ch powstawały teatralne placówki stacjonarne, a także sceny prywatne, rozwijał się ruch amatorski, w tym na wsi.
W życiu kulturalno-oświatowym miast i miasteczek województwa poleskiego perwszoplanową rolę odgrywali przedstawiciele inteligencji: nauczyciele i urzędnicy, a także oficerowie stacjonujących jednostek wojskowych. Oni inicjowali zakładanie większości stowarzyszeń i organizacji, prowadzili kółka dramatyczne i muzyczne.
Dużą aktywność społeczno-kulturalną wykazywało Brzeskie Towarzystwo Muzyczne. Jego inicjatywa doprowadziła do otwarcia w mieście szkoły muzycznej. Otrzymała ona imię Karola Szymanowskiego. Dyrektor Szkoły Czesław Czosnowski oraz członkowie Zarządu Towarzystwa Muzycznego: Mieczysław Wiązyk i Faustyn Zygmunt organizowali sekcję koncertowo-operową. Sekcja regularnie urządzała wieczory operowe. Pod kierownictwem Elzy Wolkowej, Antoniego Kozielskiego i Juliusza Haniewskiego miejscowi soliści, chór, balet i orkiestra przygotowywały znane dzieła z repertuaru klasyki polskiej i światowej: Straszny dwór, Halkę S.Moniuszki, Traviatę Verdiego i inne. 5 maja 1928 r. w teatrze odbyło się przedstawienie opery P.Czajkowskiego Eugeniusz Oniegin. Obok zespołu amatorskiego występowała profesjonalna śpiewaczka operowa Zofia Pinińska, zaproszona z Warszawy. Dzięki energicznym działaniom Towarzystwa Muzycznego w Brześciu odbywały się liczne koncerty z udziałem znanych osobistości świata kultury, np. Barbary Kostrzewskiej, Hanki Ordonówny i innych.
Dużo pomysłowości w upowszechnianiu kultury wykazywał Poleski Związek Teatrów i Chórów Ludowych, jeden z pierwszych (obok Lublina i Poznania), jakie powstały w Polsce. 1 października 1933 r. PZT i ChL. zorganizował reprezentacyjny Zespół Teatralno-Chóralno-Muzyczny, mający na celu m.in. propagowanie mowy i melodii polskiej na Polesiu poprzez przedstawienia teatralne i występy chóralno-muzyczne, reprezentację artystyczną Polesia na zjazdach międzykrajoznawczych (z ewentualnym włączeniem zespołów z terenu), badanie pod względem scenicznym utworów teatralno-chóralno-muzycznych nadesłanych z terenu a opracowanych przez poradnie Związku.
W latach trzydziestych na terenie Brześcia oraz pobliskich miast ożywioną działalność artystyczno-kulturalną rozwijały amatorskie zespoły teatralne, prowadzone wysiłkiem kilkudziesięciu osób.
Powodzeniem cieszyły się wystąpienia Koła dramatycznego ”Znicz” i stowarzyszenia śpiewaczego „Echo” pracowników poddyrekcji brzeskiej PKP. Zawsze pamiętano o rocznicach ważnych dla Polski poprzez odpowiednio dobrany repertuar: koncert, wieczór poetycki, spektakl – stosownie do wydarzenia. 
Przy pomocy Zarządu Głównego Kolejowego Przysposobienia Wojskowego oraz PZTiCL powstał amatorski teatr objazdowy Przodownica. Cele programowe teatru obejmowały pracę teatralną (rocznie wystawiać 20 sztuk (5 – o charakterze etnograficznym, 5- historycznym, 10 – z repertuaru klasycznego, 5 – dla dzieci), pracę instruktorską (członkowie zespołu specjalnie przygotowani w czasie objazdu zobowiązali się prowadzić kursy z zakresu prac świetlicowych i zespołów amatorskich (dykcja, deklamacja). Przedstawienia Przodownicy o charakterze etnograficznym (pieśni i tańce krakowskie, śląskie, poleskie) cieszyły się dużym powodzeniem publiczności. W 1934 r. kierownictwo zespołu zwróciło się do władz wojewódzkich z prośbą o stworzenie stałej sceny w Brześciu lub Pińsku. Planów tych jednak nie udało się zrealizować.
W 1936 r. najaktywniejszą działalność na terenie Brześcia prowadził teatr Żołnierza przy 4. Batalionie Pancernym DOK IX pod kierownictwem por. Jana Wiśniewskiego. Z inicjatywy tego zespołu przy pomocy PZTiChL oraz licznych urzędów i instytucji 1 stycznia 1938 r. zorganizowano w Brześciu Teatr Społeczny im. J.U. Niemcewicza. Organem nadrzędnym o charakterze opiekuńczym była Rada Teatru. W jej skład weszli przedstawiciele Urzędu Wojewódzkiego (Kazimierz Rolewicz i T.Bauman), DOK IX (kpt. Andrzej Sułek i mjr Andrzejewski), Kuratorium OSB (Edmund Masojada i Antoni Kamiński), prezydenta miasta ( inż. Roszkowski), Komendy Garnizonu (płk Giebułtowicz, p. Stralkowski), Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich (mjr Andrzejewski), PZT iCL (Ferdynand Peszek), Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy (inż. Stolarczyk oraz Z. Zalewski), Inspektora Szkolnego (C. Czapliński), 10 Okręgowej Izby Kontroli (J. Wolski), Ubezpieczalni Społecznej (dyr. Rytowski), KDN Brześć Centralny (inż. Sawicki), kierownik teatru (por. Jan Wiśniewski) i dyrektor Banku Polskiego. W wyniku wyborów w skład Prezydium Rady weszli: Edmund Masojada – przewodniczący, kpt Andrzej Sułek – zastępca przewodniczącego oraz Tadeusz Bauman – sekretarz.
Władze miasta oraz władze województwa wspierały teatr finansowo (opłacały m.in. reżysera), zapewniały użytkowanie lokali i ich oświetlenie. PZTiCL zapewniał pomoc instrukcyjną oraz bezpłatnie prowadził rachunkowość teatru.
Wyniki pierwszego roku pracy Teatru Społecznego im. J.U. Niemcewicza potwierdziły potrzebę istnienia na Polesiu tego rodzaju instytucji. Dostarczała ona przeżyć artystycznych ludności rolniczo-robotniczej, wojsku oraz młodzieży szkolnej. Ze względu na swój charakter ideowy Teatr im. Niemcewicza nie mógł posiadać charakteru dochodowego. Konieczne zatem było dalsze jego wspieranie materialne przez urzędy i organizacje, które były inicjatorami jego powołania. W sezonie teatralnym 1938/39 wzmogła się działalność Rady Teatru, powiększył się jej skład osobowy przez zjednanie do współpracy znanych przedstawicieli polskiego społeczeństwa, a także zapraszania do jej składu przedstawicieli najpoważniejszych organizacji społecznych. W sezonie 1938/39 teatr pracował w trzech zespołach pod kierownictwem fachowego reżysera Władysława Wyganowskiego. Zespoły miały w swym repertuarze 14 sztuk dostosowanych do potrzeb kulturalnych inteligencji i szerszych warstw społeczeństwa z uwzględnieniem młodzieży szkolnej i wojska. Specjalne przedstawienia były organizowane dla bezrobotnych. Dla opracowania sztuk ludowych zaangażowano choreografa oraz kierownika muzycznego. Pomoc muzyczną zapewniły orkiestry 35. Pułku Piechoty. Ponadto teatrowi udało się zorganizować własną orkiestrę.
Zasięg terytorialny teatru społecznego obejmował Brześć, 24 miejscowości na terenie województwa poleskiego, 3 miejscowości województwa białostockiego oraz 2 miejscowości w województwie lubelskim.
Ze względu na skromne warunki finansowe teatr nadal nie miał własnego lokalu, a korzystał jedynie z lokali bezpłatnych. W Brześciu przedstawienia teatru odbywały się w kasynie urzędniczym, prywatnej Szkole Powszechnej P. Peszkowej, szkołach powszechnych nr 4 i 12 oraz w lokalu Związku Strzeleckiego. Spektakle cieszyły się na ogół dużym powodzeniem. Kurier Poleski opublikował pochlebną recenzję komedii M. Fodora Mysz kościelna, premiera której odbyła się 9 stycznia 1938 r. W zespołach teatru wyróżniały się Bronisława Michalska, Władysław Naganowski, Zofia Busiewiczowa, Wacław Jakimczuk.
Życie kulturalne mieszkańców Brześcia wzbogacały występy gościnne teatrów warszawskich: Ateneum, Jaskółki. Repertuar był z reguły oparty na klasyce światowej i polskiej. Obok sztuk G.Galswortha i S. Wyspiańskiego brzeski widz mógł obejrzeć dramaty Z. Nałkowskiej.
Kilkakrotnie do Brześcia przyjeżdżał znany zespół warszawski Morskie Oko ze słynną Hanką Ordonówną oraz Władysławem Walterem. Popularny i łubiany był w Brześciu również zespół wileńskiej Reduty. Przedstawienia odbywały się w sali Świt należącej, do Okręgowego Ośrodka Wychowania Fizycznego i w pomieszczeniu Teatru Sarwera. Tak zwany Teatr Sarwera był właściwie kinem z dużą salą, w której trzy razy w tygodniu wyświetlano filmy.
Życie teatralne w Pińsku
W latach 20-30-ch Pińsk stał się ośrodkiem prężnego rozwoju życia teatralnego. Działało wiele organizacji i instytucji, przy których powstały amatorskie zespoły muzyczne i teatralne. W latach międzywojennych w Pińsku zgromadziła się dość liczna grupa działaczy, będących inicjatorami życia oświatowego i kulturalnego. Do tej grupy należeli architekt m. Pińsk Seweryn Chrzanowski, działacz polityczny Tadeusz Dolęga-Kamiński, prof. gimnazjum Abuchowski, senator P. Olewiński, dyrektor pińskiego gimnazjum koedukacyjnego F.Ślewiński.
Wszystkie imprezy kulturalno-oświatowe koncentrowały się w pomieszczeniu teatru Holemana oraz w Klubie Polskim. Co miesiąc w Klubie Polskim Oddział PTK w Pińsku urządzał spotkania pod hasłem: Czarna kawa krajonawcza. Spotkania te cieszyły się dużym powodzeniem i zbierały liczne sfery towarzyskie. Podczas spotkań oprócz odczytów i dyskusji nieraz występowały zespoły artystyczne, wyświetlano filmy. W mieście działały trzy kina, ukazywało się kilka tytułów prasy. Dość często przyjeżdżały teatry, w tym zespoły z Warszawy. Zrozumienie i poparcie w Pińsku znalazła praca artystyczno-kulturalna zespołu teatru wileńskiego Reduty. Wielbiciele zespołu stworzyli Towarzystwo Przyjaciół Reduty. Dobrze przemyślany repertuar teatru składał się ze sztuk znanych dramaturgów. Mieszkańcy Pińska m.in. mogli obejrzeć Wesele S.Wyspiańskiego, Śnieg S. Przybyszewskiego, Siostrę Beatrix M.Maeterlinka, Brata Marnotrawnego O. Wilde’a.
Liczne teatry amatorskie powstawały przy Związku nauczycieli polskich. Łączyło się to z istotnymi reformami szkolnictwa, poszukiwaniem nowych metod dydaktycznych i wychowawczych. Ogromną popularność w Pińsku zdobył teatr koedukacyjnego gimnazjum miejskiego powstały w r. 1922. Od 1924 prowadził działalność bardzo energiczną. W wystawianych sztukach brali udział nauczyciele, uczniowie starszych klas a nawet rodzice. W różnym czasie role reżyserów pełnili J. Koszakowa, W.Trojanowska, S.Czyrek, Ks. F.Bardel, J.Kasprzyk; A.Sułowska, R.Oszczarkiewicz, M.Dziekońska, J.Sliwińska, W.Lipska. Od 1927 r. stałym reżyserem kółka został E. Bigalke.
Przedstawienia szkolne najpierw odbywały się na estradzie koncertowej w małej sali głównego gmachu szkoły, później przydzielono dla niego niewielką stałą scenę. Zespół uczniowski dawał zwykle 3-4 przedstawienia w ciągu roku. Dochód z 2 przedstawień przeznaczał się na rzecz niezamożnych uczniów, dochód z pozostałych był kierowany na samopomoc. Prócz tego zespół teatralny brał udział w urządzanych z okazji uroczystości narodowych akademii szkolnych. W 1927, kiedy kółkiem teatralnym opiekował się E.Bigalke, rozbudowano zaplecze techniczne teatru, nabyto rekwizyty, dekoracje. W 1930 r. zrobiono nawet nowe kulisy na wzór używanych przez teatr „Reduta”, uporządkowano oświetlenie sceny. Ciągle dopełniano zasoby biblioteki teatralnej, odświeżano repertuar. W repertuarze teatru gimnazjum pińskiego było 30 sztuk. Wśród nich: „Noc listopadowa” S. Wyspiańskiego, sceny z „Dziadów” A.Mickiewicza, „Oświadczyny” A.Czechowa, „Człowiek, który redagował gazetę rolniczą” M.Twaina, „Dwie blizny” A.Fredry, „Zagłoba swatem” H.Sienkiewicza. Zawsze były to widowiska barwne z chórem i muzyką.
Koła teatralne – w każdym powiecie województwa
W miastach i miasteczkach województwa poleskiego życie kulturalno-oświatowe także ożywiło się w latach dwudziestych. W Kamieńcu Litewskim w marcu 1925 r. stworzono koło kulturalno-artystyczne, którego głównym działaczem był A. Kieszczyński. Czynny udział w pracy brało okoliczne ziemiaństwo. Urządzano amatorskie przedstawienia teatralne, zbierano biblioteki. W Kobryniu, Kosowie, Iwacewiczach, Sarnach, Dawidgródku organizują się liczne zespoły amatorskie.
25 marca w Kobryniu założono Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe Odrodzenie, które w miarę możliwości rozwijało ruch amatorski oraz starało się upowszechnić czytelnictwo. Program towarzystwa przewidywał organizację okazjonalnych uroczystości, związanych z obchodzonymi rocznicami państwowymi bądź lokalnymi.
W rozwoju oświaty i krzewieniu kultury w środowisku wiejskim istotną rolę spełniały Towarzystwo Domu Ludowego Polska Ludowa w Lohiszynie, Towarzystwo Domu Ludowego im. Kościuszki w Kosowie. Towarzystwo Biblioteki Polskiej w Dawidgródku.
Kółka amatorskie zakładały Związek Strzelecki, Ochotnicza Straż Pożarna, Związek Młodzieży Wiejskiej w każdym powiecie województwa. Ciekawie, że zespoły amatorskie zakładane z powodu uroczystości np. przy Komitecie obchodów 11-lecia niepodległości w Chotyniczach i przy Komitecie budowy Kościoła w Hancewiczach prowadziły swoją działalność w okresach późniejszych. Zakładane w tym czasie teatry amatorskie były przede wszystkim ekspozycją wspólnoty społecznej i walorów kultury ludowej.
Teatry i koła teatralne żydowskie, rosyjskie, białoruskie, ukraińskie
Na terenie województwa oprócz polskich aktywnie zaznaczyły swoją obecność stowarzyszenia i organizacje żydowskie, białoruskie, ukraińskie, rosyjskie. Amatorskie teatry żydowskie działały w Łunińcu i Hancewiczach przy stowarzyszeniu oświatowym „Tarbut”, w Kobryniu przy Towarzystwie opieki nad sierotami żydowskimi. W Kobryniu i innych miasteczkach powstawały liczne kółka dramatyczne przy Ludowych bibliotekach żydowskich. W Łunińcu popularnością cieszył się Teatr Stowarzyszenia „Tej-Chaj” i Teatr żydowski M. Garbara. W Pińsku działało teatralne kółko M.Holemana. W gimnazjum hebrajskim B.Akselrod i H. Lewin w roku 1937 zainicjowali hebrajskie koło dramatyczne. Rosyjskie gimnazja w Brześciu, Łunińcu i Pińsku miały teatry z bardzo przemyślanym repertuarem: wystawiały sztuki A.Czechowa, sceny z „Wojny i pokoju” L.Tolstoja. W Brześciu nad Bugiem w latach 20. cieszył się uznaniem Teatr amatorski ukraińskiego stowarzyszenia „Proswita”. Ciepło i serdecznie mieszkańcy Brześcia, Drohiczyna, Łunińca, Janowa przyjmowali zawodowy Teatr ukraiński „Emigrant”. Obejrzeć można było sztuki „Pan Twardowski”, „Mazepa”, „Natałka Połtawka”.
Na Polesiu pod koniec lat 30. ukształtowały się piękne tradycje teatru amatorskiego. Działało w tym okresie kilkaset różnego rodzaju zespołów teatralnych powstałych najczęściej z inicjatywy oddolnej i stanowiących wyraz potrzeb wyższego rzędu.
Dr Tamara Kabot,
Brześć
Powiązane artykuły:
