26 października minęła 215. rocznica urodzin Henryka Dmochowskiego, polskiego rzeźbiarza, weterana Powstania Listopadowego, organizatora wojsk powstańczych i naczelnika wojennego podczas Powstania Styczniowego. W amerykańskim okresie życia występował pod nazwiskiem Henry D. Saunders.
Jako Henry D. Saunders jest chyba bardziej pamiętany w Stanach zjednoczonych, gdzie na Kapitolu do dziś można podziwiać liczne popiersia, wykonane przez Henryka Dmochowskiego. Są to między innymi podobizny George’a Washingtona, Thomasa Jeffersona, Benjamina Franklina, oraz walczących o niepodległość USA wybitnych Polaków Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego. Przeżył niezwykłe życie – barwne, dramatyczne, pełne bohaterskich czynów i wyrzeczeń. Zginął 26 maja 1863 r. w walkach z Rosjanami.
Henryk Dmochowski urodził sie 26 października 1810 roku na Litwie, w Zabłociu w rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec Michał był sekretarzem Komisji Edukacji Narodowej w Wilnie. Był ochrzczony we wsi Ikaźń. Wychowywał się bez matki, która wcześnie zmarła. Ukończył przyrodoznawstwo na Uniwersytecie w Wilnie, ale już podczas studiów pobierał prywatne lekcje rzeźbiarstwa. Z chwilą wybuchu powstania listopadowego 1830-1831, wstąpił do oddziału tzw. „Kurpików ostrołęckich”, pułkownika Józefa Zalewskiego. Po upadku powstania ścigany przez policję carską udał się do Galicji (zabór austriacki), gdzie przybrał imię Emeryk Sanders. Na życzenie Rosjan został schwytany przez policję austriacką i w 1834 roku skazany na siedem lat więzienia.
Wyszedł z niego w 1841 roku. Po więzieniu, wyjechał do Paryża, gdzie doskonalił warsztat rzeźbiarski. Tutaj podjął studia rzeźbiarskie pod kierunkiem francuskich mistrzów (m.in. Davida D’Angers). Oprócz tradycyjnych form rzeźby uprawiał także rzeźbiarską satyrę polityczną: bodajże najbardziej znanym jego dziełem z tego okresu był medalion w kształcie spluwaczki, przedstawiający Jakuba Szelę i kanclerza Metternicha, sprawców rzezi galicyjskiej w 1846 r.
Po dwóch latach wrócił do Galicji, gdzie podczas Wiosny Ludów we Lwowie uczestniczył w walkach ulicznych i przejściowo przebywał w Wielkopolsce., gdzie wykonał m.in. projekt pomnika Powstańców Wielkopolskich poległych pod Miłosławiem w 1848 r.
W 1851 roku znalazł sie w Londynie, a w następnym roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych i osiadł w Filadelfii. Tutaj rozwinął ożywioną działalność artystyczną, rzeźbił medaliony portretowe, popiersia znanych osobistości, wystawiał w Akademii Filadelfijskiej, otworzył szkołę rzeźby. Wystawiał także w Waszyngtonie i zabiegał w Kongresie o zamówienia na rzeźby wybitnych osobistości amerykańskich z przeznaczeniem dla Kapitolu. Artysta zarabiał w tym czasie na życie wykonywaniem mniejszych prac, głównie medalionów portretowych. Udało mu sie sprzedać Kongresowi w 1857 roku za 500 dolarów marmurowe popiersie Kościuszki, ale do końca pobytu w Ameryce bezskutecznie zabiegał o sprzedaż popiersia Pułaskiego. (Kongres wyasygnował pieniądze na ten cel dopiero w 1882 roku, przeszło 20 lat po wyjeździe Dmochowskiego z USA).
W dwa lata po zamieszkaniu w Filadelfii Dmochowski poznał i poślubił Helenę. W korespondencji Joachima Lelewela znajdujemy następujące informacje na jej temat: „Henryk Dmochowski, w roku zeszłym (1853) w sierpniu ożenił się z panną Heleną Schaaff rodem z Bawarii nadreńskiej. Jest artystką na fortepianie, jest przystojna, ma lat 25, pięknie gra, nawet uważana jest za pierwszą pianistkę w Filadelfii”.
Niestety życie rodzinne mu się nie układało, pierwsze dziecko urodziło się martwe a żona mało nie przypłaciła tego życiem. W dwa lata później Helena Dmochowska umiera przy następnym porodzie razem z dzieckiem. W międzyczasie zmarł Mikołaj I Romanow, a po jego śmierci ogłoszono amnestię i Dmochowski mógł wrócić w rodzinne strony. Doszło do tego dopiero w 1861. Osiedlił się w Wilnie, gdzie pracował jako rzeźbiarz. Tu stworzył między innymi pomnik Włodzimierza Syrokomli i posąg świętego Władysława dla tutejszej katedry. Jako osoba z powstańczą przeszłością, był stale pod obserwacją tajnych służb. Przez te ostatnie określany był jako typ beznadziejny. W marcu 1863 roku rozgorzały na terenach dzisiejszej Białorusi walki powstania styczniowego. Henryk Dmochowski mianowany został komisarzem Rządu Narodowego na powiat dzisnieński. W marcu i kwietniu 1863 r., w rezultacie energicznej akcji werbunkowej, stworzył znaczny oddział powstańczy. Poległ w walce z wojskiem rosyjskim 14 maja 1863 w Jozefowie kolo Porzecza w pow. dzisnieńskim.
Red.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Dmochowski
Tadeusz Walendowski, Ziemia ojczysta Henryka Dmochowskiego
Powiązane artykuły:
