Pałac Radziwiłłów w Mańkiewiczach stał w głębi rozległego parku. Jego kształtowanie odbywało się mniej więcej w tym samym czasie co park w Nieświeżu, również pod patronatem i przy wsparciu księżnej Marii de Castellane (Radziwiłł), o czym informuje napis na pamiątkowym kamieniu. Został on ustawiony przez „wdzięcznego syna Stanisława” na skraju centralnej polany.
Park w Mańkiewiczach wykazuje pewne podobieństwo stylistyczne do parku nieświeskiego. W jego krajobrazie znalazły odzwierciedlenie motywy romantyzmu, idee naturalizmu, elementy regularności (aleje, liniowe nasadzenia świerków, szpalery grabowe, rośliny egzotyczne) oraz kompozycyjna precyzja niektórych elementów. Park zajmował bardzo malowniczą, wysoką terasę – jednak nie nad Horyniem, jak się powszechnie uważa, lecz nad jego dawnym korytem, w którym wykopano kanał zwany „kopaniec”. Ze względu na swoją szerokość i obfitość wody często jest on mylony z rzeką. Sam Horyń jedynie zbliża się do rezydencji, tworząc zakole.
Geomorfologiczne cechy terenu umożliwiały dobre postrzeganie dalekich perspektyw. Rozległe panoramy otwierały się już od bramy wjazdowej. Żeliwna brama wjazdowa była zwieńczona dekoracyjnym koronkowym ornamentem i herbową tarczą Radziwiłłów „Trąby” z książęcą mitrą. Przed bramą, po lewej stronie, stał pawilon (strażnica) – niewielki, kwadratowy w planie budynek z czterospadowym, łamanym dachem krytym gontem.
Odsłanianie perspektyw w miarę zbliżania się do pałacu osiągnięto dzięki układowi głównej alei. Przebiega ona przez park, podążając za zarysem grzbietu tarasu. Grzbiet tarasu z występami przypominającymi przylądki, jego stok pocięty głębokimi wąwozami, mocno utrwalony przez systemy korzeniowe dębów i grabów, stanowi najbardziej egzotyczne miejsce w całym parku.
Druga aleja biegnie przez park jego północnym obrzeżem i ma bardziej spokojny, zaciszny charakter.
W odniesieniu do tych alei kształtowano parkowe pejzaże, określano rozmieszczenie skupisk drzew, grup, soliterów i gatunków o znaczeniu akcentującym. Główną zasadą kompozycji parku było naprzemienne występowanie niewielkich polan, zadrzewionych masywów i grup drzew. Uwzględniano kolorystykę zarysów polan, wyrazistość ich obrzeży, zasady łączenia gatunków rodzimych i obcych, formy i wielkości grup (owal, koło, trójkąt). Dużą wagę przywiązywano do doboru roślin, szczególnie do roli soliterów — pojedynczych starych drzew, które pozostały z pierwotnego kompleksu leśnego.
Główna aleja parkowa była szeroka (10 metrów), wyłożona płytami, łagodnie wiła się wśród parkowych nasadzeń, co wydłużało drogę i poprawiało możliwości obserwacji krajobrazu. Jej długość wynosiła około kilometra. Aleja była rzadko obsadzona – klony rosły co dziesięć metrów. Głównym akcentem na trasie był pałac z wieżą, widoczny przez polany między nasadzeniami.
Obrys jednej z pierwszych polan malowniczo podkreślały świerki i biała akacja. Różniąc się kolorem liści i pokrojem korony, drzewa te dobrze się komponowały, tworząc zwartą, dwupiętrową strukturę roślinną. Najbardziej malowniczą polaną była ta z pamiątkowym kamieniem wotywnym na obrzeżu. Zdobiły ją bardzo rzadko spotykane w uprawie: lipa wielkolistna ‘Vitelina’ z szeroką, sięgającą ziemi koroną, oraz lipa karolińska pochodząca z mieszanych i subtropikalnych lasów Ameryki Północnej.
Oryginalna była także grupa świerków posadzonych w dwóch rzędach w formie owalu. Obok rósł modrzew europejski.
Przed parterem aleja przebiega pomiędzy dwoma wydłużonymi zadrzewionymi masywami. Są one złożone pod względem gatunkowym. Dominującym drzewem jest grab. Towarzyszą mu lipa, klon i brzoza. Wcześniej rosło tam wiele świerków, lecz drzewa zaczęły usychać od wierzchołków i stopniowo obumierały.
Najbardziej malowniczą częścią parku jest przestrzeń przed pałacem – duża, lekko pofałdowana polana z pojedynczymi drzewami (soliterami). Jednym z nich jest niezbyt wysoki dąb o szerokiej, nisko osadzonej koronie. Obecnie służy on jako punkt orientacyjny w określeniu lokalizacji pałacu, po którym nie pozostały żadne ślady. Drzewo to zostało uwiecznione na rysunku Izabelli Radziwiłł, która po 1940 roku trafiła na zesłanie w Rosji, oraz na fotografii z 1938 roku. Dąb po drugiej stronie budynku, w pobliżu krawędzi tarasu, nie zachował się. Pod nim, na wyniesieniu, stała altana – jeden z punktów widokowych na rozlewisko.
Na skraju polany rośnie lipa wielkolistna 'Obliqua’ o gałęziach sięgających ziemi. W narożnej części polany znajduje się bogaty zbiór roślin egzotycznych. Osiągnęły one dojrzałość i wysoką wartość dekoracyjną. Tło tworzą drzewa iglaste: świerk kłujący (zróżnicowany pod względem barwy igieł), jodła jednobarwna, sosna wejmutka, modrzew Kempfera, a nieco dalej – sosna gęstokwiatowa. Wyróżnia się także dorodne drzewo lipy filcowatej (węgierskiej), osiągające wysokość 21 m i średnicę pnia 123 cm.
Na polanie znajdował się płytki zbiornik wodny z fontanną. Jego ozdobą były łabędzie.
Parter przed pałacem miał formę prostokąta otoczonego niskim, formowanym żywopłotem. Na trawniku założone były klomby i rabaty. Wzdłuż ścian pałacu rosły tuje zachodnie o wąskich, piramidalnych koronach. Na wysokich postumentach ustawiono wazony i rzeźby sfinksów. Do półotwartego dziedzińca, utworzonego przez dwa skrzydła pałacu, przylegały korty tenisowe otoczone szpalerami z grabów.
Druga aleja była wąska i rozpoczynała się na zachodnim krańcu parku, odchodząc od alei głównej. Przebiegała przez peryferyjne nasadzenia parku, z uwzględnieniem otwarcia kilku widoków na główną dominantę założenia — pałac, a także na grupy drzew, polany i zadrzewione masywy. Główne masywy drzew znajdowały się w narożnej części parku. Miały złożony skład gatunkowy — przeważała brzoza, rzadziej klon, grab i sosna, było też sporo świerków. Prawie całkowicie brakowało podszytu, niewiele było młodych drzew. W miejscach większego zagęszczenia drzewostan był martwy i pokryty opadłymi liśćmi; na bardziej rozrzedzonych obszarach rozwijała się roślinność trawiasta. W jednym z masywów dominującą grupę stanowiły gęsto rosnące świerki (zachowały się 24 drzewa). Otaczał je drzewostan złożony z lip, brzóz, grabów oraz pojedynczych świerków.
Narożne wejście w formie prostej furtki ozdobione było luźnym nasadzeniem sosny wejmutki (zachowało się 8 drzew).
Dalej wzdłuż ścieżki rosną topole Simona, zwane też chińskimi. Gałęzie ich koron z ciemnozielonymi, błyszczącymi liśćmi kaskadowo opadają, tworząc egzotyczny tunel. Topole tworzyły niegdyś dużą grupę, jednak okazały się nietrwałe – w wieku około stu lat drzewa zaczęły usychać i zamierać. Z 136 wcześniej zinwentaryzowanych przez nas drzew pozostało tylko 10.
Kolejny odcinek spacerowego szlaku został zaaranżowany przy użyciu sosny wejmutki. Drzewa tej alei posadzono z odstępem 13 metrów, z uwzględnieniem rozmiarów dojrzałych sosen. Nasadzenie to również uległo wyraźnemu przerzedzeniu. Trasa, na której następowały po sobie przestrzenie otwarte i zamknięte, zapewniając zmienność wrażeń, kończy się wyjściem na polanę przed pałacem.
Park wyróżniał się niezwykle bogatym składem roślin egzotycznych. Oprócz wspomnianych wcześniej gatunków rosły tu: buk zwyczajny, kasztanowiec ośmiopręcikowy 'Virginica’, świerk Engelmanna, klon polny, daglezja zielona, czeremcha późna i inne. Wykorzystywano je w grupach, alejach, ale najczęściej sadzono je pojedynczo lub po kilka okazów na polanach.
W ciągu ostatnich trzydziestu lat skład nasadzeń nie zmienił się znacząco, lecz liczba drzew wielu gatunków wyraźnie się zmniejszyła. Niemal całkowicie zniknęła sosna czarna (było 21 drzew), jodła jednobarwna (8 drzew), a liczba sosen wejmutek zmniejszyła się o połowę (zarejestrowano 66 okazów). Obecnie w parku rośnie około 30 gatunków roślin obcego pochodzenia. Do parku przylega liniowy szpaler morwy białej o długości 400 metrów. Zachowały się pojedyncze drzewa bardzo rzadkich w uprawie gatunków: jodły białej, jodły kaukaskiej, lipy karolińskiej oraz krzewy głogu śliwolistnego.
W parku przywiązywano dużą wagę do sztucznego formowania egzotycznych koron przy pomocy metalowych szkieletów, tzw. łacińskich „pancerzy”. Ślady takiego formowania widoczne są na niektórych drzewach do dziś.
Park bardzo ucierpiał w czasie II wojny światowej. Po wojnie przeprowadzono prace ratunkowe przy uszkodzonych drzewach, zagospodarowano teren, wybudowano ogrodzenie i odbudowano bramę. Obecnie znajdują się tu muzeum regionalne oraz szkoła muzyczna, jednak ich obecność narusza spójność pierwotnego założenia parkowego. Park ten uważany jest za najlepszy obiekt tego typu w regionie i pełni funkcję miejskiego parku.
Opr. red.
Źródła:
– Anatolij Fiodoruk, „Stare posiadłości Brześcia”, Mińsk, wyd. „Biełaruskaja Encykłapiedyja imia Piatrusia Broŭki”, 2004;
– wikipedia.pl;
– polona.pl.
Powiązane artykuły:
